SAAD SA PAGBALIK
NAGBUSAGAK ang tubig sa gripo sa pagkaligo ni Rolando. Naligo siya kay karong gabii mamisita siya sa dalaga nga si Melba bisan sagol kulba nga dalang kahinam ang iyang gibati tungod kay hilabihan man kaputi ug kaguwapa sa dalaga. Napanglantawan sa ulitawo nga dili lalim ang iyang buot panguyaban. Mao nga nagpatabang siya kang Veronica nga suod niyang higala
“Veronica, nasayod ko nga higala mo si Melba. Mao nga tabangi ko sa akong problema tungod kay nahigugma ko niya,” ni Rolando pa.
“Ako pa nimo, Rolando, sulayan ko og panguyab basin diayg sugton. Way komo sa pagsuway. Basin pa diay,” tubag ni Veronica. “Kaluoy pod baya nimo, uy.”
“Mosugot kaha nako si Melba nga puwerte ra ba intawong guwapaha niya?” ni Rolando nga mitutok sa suod niyang higala nga sama bag nagpakilimos og matinud-anong tubag. “Dili kaha hinuon ko niya bugalbugalan sa akong tuyo?”
“Wala may mawala nimo, Rolando, kon suwayan nimo og panguyab si Melba. Dili man ka mapreso kon dili ka sugton. Gawas pa, unsaon man nimo pagkasayod sa linugdangan sa imong tuyo kon igo lang ka sa pagpangandoy ug kuwang ka sa lihok?” maoy tambag-panukit ni Veronica. “Ang atong tuyo pakapinan sab og buhat, Rolando.”
Sa dihang miabot na ang kagabhion, dili mahimutang si Rolando sa iyang gihimong pangandam. Hasta kapila siya magbalik-balik sa dakong salamin aron susihon ang iyang panagway ingon man ang plastada sa iyang karsones ug tisirt. Nagpunayg lakdop sa pangisip ni Rolando ang duha ka posibilidad: sugton ba kaha siya o balibaran ni Melba.
Walay langay, miabot ang ulitawo sa pinuy-anan sa dalaga. Nangatahoran siya. Unya gipadayon siya sa sala. Kay daan na lagi niyang gisana-sana ang pagbungat pulong sa paghalad, walay pupanagana si Rolando sa pagpabuhagay sa gibati sa iyang dughan.
“Melba, nasayod ko nga nahibalo ka na sa akong tuyo. Pasensiya na, unsaon nga nahigugma man gyod ko nimo sa tinud-anay,” ni Rolando pa nga nagpakiluoy nga sugton. “Akong ipasalig nga panggaon ko ikaw ug dad-on sa altar sa kaminyoon. Kana kon imong tugotan nga tumanon ko ang atong gipanumpaan.”
“Rolando, puyde ba nga ugma na puhon tika tubagon sa imong gihalad nga gugma?” ni Melba. “Ako pang hunahunaon kon sugton ba tika.”
“Ugma puhon, Melba, molarga na ko sa laing nasod. Sa Saudi Arabia. Dili ka ba maluoy nga mouli sa amoa nga puypoy ang abaga kay wala sugta?” ni Rolando pa.
“Kon sugton tika, Rolando, dili kaha ko nimo binuangan?” tubag ni Melba.
“Melba, sama ra god anang mosuroy ka sa laing lugar, unya naa kay makita nga imong gikaibgan, siyempre mangandoy kang maimo ang maong butang,” pasabot ni Rolando nga dalang hangyo nga dawaton ang gugma. Iya pa kining giduyogan sa labing matinud-anon nga disposasyon ug gisulti sa tono nga huyo ug malumo.
Si Melba nga gituhop tingali sa kaaghop, namulong: “Oo, gisugot na tika, Rolando. Ampingi baya ning akong gugma kay higugmaon ko usab ikaw sama sa akong kaugalingon,” ni Melba nga misugot ra gyod sa gihalad nga gugma ni Rolando.
“Salamat, Melba, sa imong pagpaundayon sa akong pagbati. Akong isaad kanimo nga gikan ko sa laing nasod nga
manarbaho sa Saudi Arabia, nga kon mosugot ka, mouli ako uban ang pangandam sa pagpangasawa kanimo,” ni Rolando. “Timaan niana, dawata kining kuwentas nga maoy atong kinuptanan…”
SA didto na si Rolando sa Saudi Arabia, miwadwad siya pag-ayo sa trabaho aron makatigom og ubay-ubay nga salapi alang sa kasal nila ni Melba. Nangandoy siya nga ikauban ang iyang hinigugma hangtod sa kahangtoran.
Sa iyang bahin, si Melba kanunay nga nagpaabot sa iyang hinigugma nga mobalik aron pagtuman sa saad nga magminyo sila. Wala na gani siya makaalinggat sa pagpanglabay sa mga adlaw. Gibati siyag tumang kamingaw kang Rolando.
Usa ka hapon niana, migawas si Melba sa ilang balay aron magpahayahay. Didto siya paingon sa lingkoranan nga kawayan diha sa ilang tugkaran nga gilibotan sa mga buwak nga rosas. Apan sa dihang molingkod na unta siya, kalit iyang nabatyagan nga daw adunay tawo nga naglingkod sa iyang atubangan kay mibug-at man ang iyang gibati, maong milingkod siya. Wala madugay, milihok ang kuwentas nga kinuptanan nilang Rolando nga nagbitay sa iyang liog. Nahibulong sab siya nga ingon sa adunay tawo nga miukob sa iyang ngabil.
Paglabay sa pipila ka gutlo, may nabati siyang nanitsit kaniya. Milingi-lingi siya sa palibot. Wala siyay nakita bisan anino na lang sa tawo. Taudtaod, may mikuhit sa iyang likod. Hilabihang ang iyang kakugang kay diha na man si Rolando. Kawala niya magdahom nga niining panahona nga wala niya dahoma, mitungha ang iyang gikamingawan nga hinigugma.
“Rolando, ikaw? Nganong wala man ka magpahibalo nga mouli ka? Makurat man sad ta nimo, uy.”
“Nia ko, Melba, aron magminyo na ta,” ni Rolando kansang tingog nanganay-kanay sa kabugnaw, daw gikan sa halayong kagahapon.
“Lingkod diri, tupad nako, Rolando,” agda ni Melba.
“Unya na kay may adtoon ko sa unahan, diha sa may punerarya. Importante kaayo ang akong tuyo pod didto,” ni Rolando nga mibiya nga sa iyang bayhon ingon sa dili gyod mapugngan sa iyang paingnan.
Nanglabay ang mga gutlo nga si Melba gigakos sa tumang kahinam. Ang iyang Rolando! Ang Rolando nga nagsaad nga mobalik, ania na gayod aron pagtuman sa giluwatan nga pasalig! Apan nahibulong si Melba kay pila na ba ka dahon sa mga gutlo ang nangapungil, wala pa man mahibalik si Rolando. Apan nagpadayon siya sa pagpaabot. Unya, may mibutho sa ilang tugkaran— lalaki ug babaye nga mga hamtong na. Sa iyang tan-aw, sapian ang ilang pamayhon.
“Unsay akong ikaalagad ninyo, Sir, Ma’m?” ni Melba nga mibarog aron sugaton ang mga bisita aron abiabihon.
“Ikaw si…. Melba… nga hinigugma sa among anak?” sukot sa lalaki.
“Oo, ako, Sir. Dinhi siya ganiha, mao pa gyoy paglakaw. Nahibulong gani ko kay wa na man siya mobalik,” tug-an ni Melba ngadto sa duha ka bisita nga adunahan ang pamarog.
“Nakasabot ko, Melba, nga kadtong nagpakita nimo kaganina, kalag kadto ni Rolando. Ang iyang haya anaa sa punerarya sa lungsod,” matod sa amahan ni Rolando.
Dugay nga nahatanga si Melba. May nangatagak nga mga lusok sa luha sa iyang mga mata. Ang daklit niyang kalipay ganiha gihabolan sa labihang kasubo.
“Unsa diay iyang namatyan, Sir?” pakisusi ni Melba dungan ang pagsaphid sa iyang luha sa dala niyang panyo.
“Naigo siya sa saag nga bala dihang ang mga bandidong tulisan sa lungsod nagpinusilay. Nadala namo siya sa tambalanan. Apan gihukman sa mga doktor nga dead on arrival.”
Human sa daklit nga paggaksanay, nanamilit na ang magtiayon. Nagpabilin si Melba sa iyang gibarogan nga sama sa giugbok nga kandela. Gitan-aw ang dapit nga giagian ni Rolando kaganiha. Ug sa wala sa hunahuna nga mga pulong, nakahagawhaw si Melba: “Rolando, pagka buotan mo! Bisan patay ka na, nanghagad ka gihapon nga makigminyo kanako,” ni Melba nga miduko. Nangatagak ang laing hugna sa mga luha. “Kinsay magdahom nga mibalik ka alang sa pagtuman sa imong saad.”
(KATAPOSAN)
Matinud-anon ang gugma ni Rolando. Ug gituman niya kini bisan sa panahon nga wala na siya…
NAGDUDA ko nga daghan, ilabi na sa mga batan-on, ang wala na makaila ani nga prutas. Ug gani lagmit naa pay mga wala masayod nga naa diay kining prutasa. Bisan gani ako, hapit na man makalimot ani niya kay sa akong mahinumdoman, batan-on pa ko didto sa Agusan dihang kataposang nakakaon niini. Sukad niadto, wala na gyod ko makakita niini nga gibaligya sa bisan asang mga prutasan nga akong naadtoan.
Naa pod koy kaila nga dugay na sab wala kakita sa maong prutas bisan kon kahinumdom siya nga dunay tulo ka punoan niini sa luna nga ilang gipuy-an sa bata pa siya sa Kiamba, Sarangani. Ug matod pa niya nga basta tinghinog na niini, mosayo silag adto sa punoan aron nga makakuha og mga pulak nga bunga niini.
Si Amelia Bojo, ang banggiitan nga taga Bukidnon nga tagsulat sa lindog nga “Saladbowl” dinhi sa Bisaya Magasin, nag-ingon nga bag-o lang siyang nakakaon niini pero gikan pa sa Butuan ug matod pa pangitaonon o nihit na pod bisan didto.
Ang prutas nga akong gihisgotan susama og hitsura sa mangga, apan berde ang panit bisan hinog na ug ang iyang unod puti nga medyo lanoton nga susama og lami sa gatas. Dakoon ug habog ang punoan niini nga moabot sa kahabogon nga 30 metros (hapit 100 ka piye). Adunay usa ka punoan niini dinha sa Rizal Shrine sa Dapitan, nga giingon nga mga 200 anyos na ang pangedaron ug busa posible nga maoy labing tigulang nga punoan niini dinhi sa Pilipinas.
Bawuno o baluno ang ngalan sa prutas nga akong gipasabot. Mangifera caesia ang siyentipikanhong ngalan niini ug kini nasakop sa banay nga Anacardiaceae sama sa ubang klase sa mangga. Sumala pa sa Wikipedia, motubo kini sa mga kapitaan (marshes o wetlands) ug daplin sa kasubaan sa mga lugar nga ubos sa 450 metros ang kahabogon gikan sa dagat. Sa akong pagpanubay karong bag-o, daghan kuno kini sa Agusan del Sur partikular sa mga lungsod sama sa Talacogon, La Paz ug Loreto nga nahisakop sa Kalapakan sa Agusan o Agusan Marsh apan ingon sa walay matngon nga paningkamot sa pagpasanay ug pagpalambo niini. Anaa pod kini sa pipila ka dapit sa Maguindanao sama sa North Upi, ug ingon man sa pipila ka lugar sa Misamis Oriental ug (segun sa database sa NGO nga Non-Timber Forest Products o NTFP) sa mga lalawigang Zamboanga ug sa Basilan. Wala koy kalibotan kon naa ba pod kaha kini sa Kabisay-an ug sa Luzon.
Sa pagkakaron, ingon sa nahikalimtan na kining maong talagsaong prutas. Mora og wala nay naghatag og pagtagad sa pagpasanay ug pagpalambo niini. Busa nabalaka ko nga basin og sa ngadto-ngadto mahanaw na lang kini. Na, kaanugon na lang nga ang umaabot natong mga henerasyon dili na makatilaw niini. O kon makatilaw man gani, kanang imported na gikan sa mga silingang nasod sama sa Indonesia, Malaysia, Singapore, Brunei ug Papua New Guinea diin ginapasanay ug ginaatiman kini sa mga prutasan o orchard.
Gawas sa talagsaong lami niini nga susama og gatas, ang bawuno naghupot usag og ubay-ubay nga benepisyo alang sa panglawas (sumala sa www.healthbenefitstimes.com), sama sa:
*Tugob sa mga antioxidant nga makatabang paglikay sa nagkalainlaing sakit lakip na sa kanser;
*Sanglit kargado sa Bitamina C, makatabang kini sa pagpabilin sa kutis nga hamis ug himsog;
*Ang lanot-lanot niini makatabang pagmentenar sa kahimsog sa digestive system;
*Makatabang sa pagsanta sa constipation o pagtubol pinaagi sa lanot-lanot niini;
*Duna kiniy beta carotene nga makatabang pagmentenar sa kahimsog sa mga mata;
*Ang beta carotene ug Bitamina C niini makapalig-on sa resistensya sa lawas;
*Ang beta carotene makapugong sa pagkagabok sa bukog sa osteoarthritis;
*Ang beta carotene usab maoy tinubdan sa Bitamina E nga makapakunhod sa dili maayong kolesterol nga makaingon sa sakit sa kasingkasing ug sistemang cardiovascular;
*Ingon man, ang Bitamina C ug beta carotene sa bawuno makapakusgan sa baga (lungs) ug busa makatabang paglikay sa mga balatian sama sa bronchitis ug hubak.
Tingali, ang pagka sentimental (o ang pagka hinugon sa usa ka butang gikan sa kanhiay nga panahon) maoy nakatukmod sa akong pagsulat niining gamay nga artikulo bahin sa bawuno, nga maingon nga prutas nga nameligrong mapakawalay-bili, makalimtan ug mahanaw. Apan kon hinuktokan, maingon nga ang maong prutas usa ka mahinungdanong tipik sa atong lumadnong kultura ug busa angay nga ipreserbar ug palamboon. Gawas pa, aduna kiniy dakong potensiyal isip tinubdan sa kinitaan sa atong mga mag-uuma ug ubang lumulupyo sa kabanikanhan, ug sa ingon mahimong makahatag og mahinungdanong tampo sa atong ekonomiya kon hatagan sa hustong pagtagad. Ingon man, pinaagi unya sa tinud-anay nga pagpasanay, pagpalambo ug promosyon sa bawuno, mas daghan usab ang makatagamtam sa kalamian ug mga benepisyo niini sa panglawas.
Busa pangandoy nato nga hatagan sa hingtungdang mga ahensiya sa gobyerno ug ingon man mga institusyon sa pagpanukiduki ang seryosong pagtuon ug lagsik nga pagpalambo sa bawuno isip usa sa mga gitawag og high value crops ug pagkaplag sa dugang nga mga pamaagi pagmugna og klase-klaseng produkto gikan sa bunga niini. Sa pikas bahin, kitang ordinaryong mga lungsoranon, ilabi na kadtong nanimuyo sa kabanikanhan, angay usab nga magkinaugalingon pagpaningkamot aron pagpasanay ug pagpalambo sa maong bungahoy. Ug ang mga taga lungsod ug siyudad pod angay nga magpakita og dugang kaikag nga mopalit ug motilaw niini nga prutas.
(KATAPOSAN)
Apan kon hinuktokan, maingon nga ang maong prutas usa ka mahinungdanong tipik sa atong lumadnong kultura ug busa angay nga ipreserbar ug palamboon. Gawas pa, aduna kiniy dakong potensiyal isip tinubdan sa kinitaan sa atong mga mag-uuma ug ubang lumulupyo sa kabanikanhan, ug sa ingon mahimong makahatag og mahinungdanong tampo sa atong ekonomiya kon hatagan sa hustong pagtagad.