Ang Hari Nga Masinahon
(Napatik sa Bisaya, Mayo 21, 1932) (Ikaduhang Bahin)
UNYA to, To-Imbong? Unsa na may giparahan niadtong bata nga mikabayo sa bukubuko sa isda?” Nangutana kang To-Imbong ang mga bata nga namati kaniya. “Unya to… unsa na ba to, ha?”
“Kuan, To-Imbong… ang isda nagpasalig sa bata pagpangita niadtong prinsesa. Ang bata misakay sa bukubuko sa isda… nanglangoy sila… unya… unsa na kadto, To-Imbong?”
“Nahinumdom na diay ako,” misugod ang tigulang nga magsusugilanon. “Na, unya to… nanglangoy sila: ang bata ug kadtong isda. Wala madugay mitunga sila sa baybayon sa usa ka gingharian…
“NA, kanaog na lang dinhi, Undo,” matod sa isda. Subaya kining dalana, ug didto sa unahan mahitukma ka sa usa ka ambongang palasyo. Tua didto nianang palasyoha, ang prinsesa nga gipangita sa imong hari.”
Tapos magpasalamat sa isda, ang bata milakaw subay niadtong dalan nga gitudlo kaniya. Nahitukma tuod siya sa usa ka ambongan ug matahom nga palasyo. Midayon siya tapos manghatag og katahoran ug misulti sa iyang tuyo. Tapos siya makapahayag sa iyang tuyo, ang prinsesa, aw, ina pa diay…
Kadtong prinsesa maanyag gayod kaayo. Gihinganlan kadto siya og prinsesang maanyag, may samin sa dughan, may bituon sa agtang. Malingin kaayo ang iyang lawas.
“Tapos ang bata makasulti lagi sa iyang tuyo, gitubag lamang siya sa prinsesa sa pag-ingon: balik lang ngadto,
Undo. Nganong maoy akong lipayon ang usa ka hari nga wala maghago? Kon malipay man ako, maoy akong lipayon kadtong naghago.”
Unya mihilak ang bata. “Intawon, Senyora,” matod niya. “Ubani lang intawon ako kay kon mahiuli ako nga walay prinsesa nga madala, punggotan ako sa liog.”
Ang prinsesa giabot og kaluoy niadtong bata nga mihilak. Ug tungod niadto, misugot siya: miuban ngadto sa palasyo sa hari. Maoy ilang gisakyan ang maanindot kaayong karwahe nga giguyod sa upat ka kabayo. Ang karwahe miagi ug mitabok sa dagat sa dakong kasayon. Na, pila may sugilon, nahiabot sila sa palasyo. Pagkasadya sa palasyo sa ilang pag-abot! Giandam dayon ang dakong kombete.
Apan, sa diha nga gidulot na ang harianong makaon, ang prinsesa nagadumili pagtilaw sa lamiang mga kalan-on nga gidulot kaniya.
“Unsa pa may imong gusto?” Nangutana kaniya ang hari. “Dili una ako mokaon,” matod sa prinsesa. “Aduna akoy pangayoon kanimo. Sa among pagpaingon nganhi, nahulog ang akong singsing sa pagtabok namo sa dagat. Gusto ko nga ipakuha mo kadtong singsinga…”
Nahitiurok ang hari. Kinsay iyang masugo pagkuha niadtong singsing sa prinsesa nga nahulog sa dagat? Nahinumdom siya sa bata. Gitawag kini niya ug gisugo pagpangita niadtong singsing nga nawala. “Dili gani nimo madala,” matod sa hari, “punggotan ko ikaw sa imong ulo.”
Mihilak ang bata. Nanaog siya sa palasyo nga nagbakho. Sa didto na sa baybayon, milingkod na lamang siya sa bato kay… unsa may iyang mahimo? Wala madugay, nahinumdom gihapon siya sa isda. Ug kay may nahibilin pa mang himbis sa iyang bolsa, naghaling siyag kalayo, iya kadtong gisunog ug… sa wala tuod madugay mitunga sa baybayon ang isda nga iyang higala.
“Unsa ikatabang ko kanimo, Undo?” Nangutana kaniya ang isda.
“Oh, isda! Ang singsing sa prinsesa nahulog kuno sa dagat. Ipapangita kadto kanako sa hari ug kon dili ko hikit-an,
punggotan gihapon ako niya sa akong ulo.
“Ayaw lag saba.” Mitubag ang isda. Ug unya nawagtang lamang sa baybayon kay misalom na man pagpangita niadtong singsing nga nawala.
Wala madugay, mitunga pagbalik ang isda, nagtangag na sa singsing sa prinsesa. Pagkahinangop gayod sa bata! Ang singsing iyang gibugkos sa iyang sinina ug midali siya pagpauli sa palasyo.
Hilabihang hinangopa sa hari. “Na, karon,” matod sa hari, “kaon na.”
Apan ang prinsesa wala gihapon mokaon. “Unsa pa may nakulang, maanyag?” Nangutana kaniya ang hari.
“Kataposan na lang kining ipabuhat ko kanimo. Gusto kong magkuha kag tubig nga tab-ang gikan sa kinapusoran sa lawod.”
“UNSA? Unsaon pagtab-ang nga tua man kaha sa lawod?” Natingala ang kabataan nga namati kang To-Imbong.
“Ayaw kamog saba. Kadtong tubiga gamhanan kaayo.”
MAO kadto nga ang prinsesa nagpasugo niadto una siya mamana niadtong hari. Unya to, ang hari nasubo kaayo. Gipatawag gihapon niya ang bata ug gisugo: “Lakaw, kinahanglan dad-on mo nganhi ang tubig nga tabang gikan sa kinapusoran sa lawod. Dili ka gani makadala, patyon ko ikaw.”
Ang bata mihilak na usab. Asa siya magkawos og tubig-tab-ang sa lawod? Naay tubig sa lawod nga tab-ang?
Didto paingon ang bata sa baybayon. Mihilak siya didto. Nahinumdom siya sa isda. Apan sa iya pang paghiling, nahurot na ang mga himbis nga gitagoan niya sa iyang bolsa. Tungod niadto, bisag nag-una siyag tawag, wala na kaniya motungha ang isda.
Samtang naglingkod siya niadtong baybayon, nahayanghag siya sa itaas sa dakong kahoy. Didto, iyang nakita ang duruha ka banog nga nag-away. Wala madugay, ang duruha ka banog nga nagpinahitay nangahulog sa yuta. Gidali niya pagdakop, apan ang usa ray iyang hikuptan. Sa hidakpan na niya ang usa ka banog, kini nagpakiluoy kaniya sa pag-ingon: “Intawon, Undo, buhii ako kay tabangan ko ikaw.”
“Kon buhian ko karon ikaw, imo ba akong tabangan niining akong kaguol?” Nagpakisayod ang bata.
“Oo, tabangan ko gayod ikaw.” Mitubag ang banog.
“Na, karon, buhian ko ikaw apan ikuha akog tubig tab-ang gikan sa kinapusoran sa lawod.”
“Kana ra diay!” matod sa banog. “Pagkuha didtog botelya, igaid sa akong tiil.”
Nagkuha tuod pagdali ang bata og usa ka botelya. Gihigot niya kini sa tiil sa banog ug sa dayon na niyang buhi niadto, ang bata nanugon: “Pagdali intawon, Banog… maghulat ako kanimo dinhi.”
Pila may sugilon, nahiuli ang banog nga puno ang botelya sa tubig nga gikinahanglan. Tapos magpasalamat sa banog, ang bata mipauli pagdali sa palasyo nga malipayon kaayo.
Dili tiaw ang kahinangop sa hari. “Karon, maasawa ko na gayod ikaw,” matod pa sa hari.
“Dili pa karon.” Mitubag ang prinsesa.
“Unsa pa may nakulang?” Nangutana ang hari.
“Kataposan kong pangayo mao kini: nga imong tagod-tagoron ang bata.”
“Unsa?” Nahasingka ang hari.
“Oo, tagod-tagoron mo ang bata. Kinahanglan nga wala gayoy usa ka bukog nga mabiya ug walay tulo sa dugo nga mausik.”
“Apan, Prinsesa,” matod sa hari, “dili intawon ako makaako pagpatay niining bata nga nakahatag kanakog daghang kaayohan.”
“Na, kon dili nimo kana tumanon, dili ako mahinayon pagpamana kanimo.”
Misugot man tuod ang hari, apan naghilak siya. Pagkaluoy gayod niya sa bata!”
“UNYA… unta to, To-Imbong, gitagod-tagod gayod ang bata?
“Oo, gipino gayod pagtagod-tagod. Sa diha nga nahuman na, gipundok ang tanan lakip ang dugo ug gisulod sa prinsesa sa usa ka palanggana. Human, gitabonan kadto sa panapton nga maitom ug unya… iyang gibuboan sa tubig nga tab-ang gikan sa kinapusoran sa lawod! Oh, kahibulongan sa tanang kahibulongan! Mialisngaw daw gabon— gikan niadtong mga unod ug dugo nga gipundok sa palanggana, mitindog ang usa ka ambongang prinsipe. Pagka ambongan niadtong prinsipeha! Layo ra kaayo ang hari! Ang hari gibati na hinuon og kasina niadtong prinsipe nga… oh! ang nawong gayod niadtong prinsipe! Maorag usa ka Aleman!”
“Nan, unya, To-Imbong?
“Unya to… kay masinahon man lagi kadtong hari, naghangyo usab siya nga tagod-tagoron siya aron tapos kabuboi niadtong tubig nga gamhanan, mamahimo usab siyang ambongan nga hari. Tuod, gituman ang iyang pangayo. Gipatawag ang iyang berdugo. Giputlan siya sa ulo. Unya gitagod-tagod. Gipino pagtagodtagod. Apan sa diha nga gipundok na ang iyang unod ug dugo sa palanggana, gibuboan siya sa prinsesa dili sa tubig tab-ang gikan sa kinapusoran sa lawod, kondili sa tubig lamang gayod nga natural gikan sa mga atabay. Ug… unsa mang haria ang mabuhi pa? Namatay pagdayon ang hari, ug maoy nabana sa prinsesa kadtong bata nga, tungod sa tubig, nahimo nang ambongan nga prinsipe.”
(KATAPOSAN)
Nagtuo ang hari nga mahisama sab siya sa ambongang prinsipe nga mitumaw sa iyang atubangan. Apan sukwahi ang nahitabo…
ANG kamatayon sa lengguwahe kamatayon pod kini sa kultura. Dili mahimugso ang usa ka nasod kon wala kining lengguwahe. Hinuon, may nagkalainlain mang lengguwahe ang usa ka nasod apan wala kini magpasabot nga dili na kini matawag nga nasod.
Usa ka himan alang sa komunikasyon ang lengguwahe. Ang lengguwahe dili lang pod kini usa ka himan alang sa pagsinabtanay sa katawhan apan hiramenta pod kini sa pagpanday sa kultura kay kultura man ang lengguwahe. Apan dili kaayo kini matagad tungod sa rason nga anaay daghang lumulupyo ning nasora nga wala magpakabana sa namat-an nilang lengguwahe. Dinhi, posibleng mamatay ang usa ka bahandi sa nasod nga maoy usa ka tipik sa atong pagka tawo.
Sa dili pa ako mopadayon, kinahanglan nga dili kita maglibog nga ang lengguwahe ug diyalekto managlahi. Ang lengguwahe o language sa Iningles usa ka lengguwaheng gigamit sa usa ka lugar nga giila sa tibuok nasod nga opisyal nga lengguwahe, samtang ang diyalekto usa ka baryasyon sa lengguwahe; busa, ang diyalekto ang mopadangat sa kalahian sa duha ka lengguwahe base sa paggamit niini sa usa ka lugar.
Matag buwan sa Agosto atong saulogon ang Buwan sa Lengguwahe o kon sa Tinagalog pa, “Buwan ng Wika”. Apan wala koy maaninaw nga paghigugma niini tungod kay kanunay nga anaa sa tiilang bahin ang ubang lengguwahe ug matagad lang kini sa mga elitista kon anaay nagtuon o kon kini kahimatyon.
Dili man ingon nga supak ko sa pagsaulog sa Buwan sa Lengguwahe. Gani, kanindot ra anang hatagan natog pagtagad ang bili sa mga lengguwahe nga maoy usa pod sa mga rason nganong nahimong nasod ang atong nasod. Angayan lang gayod kitang malipay niini. Apan matapos na lang tingali ang Agosto ug moabot na pod ang sunod pang buwan sa Agosto ug sa sunod pang katuigan, gitagad ba
Ang paglitok sa namat-ang lengguwahe wala magpasabot nga ikaw nagpabilin sa karaang panahon. Kon mao man ang pagtan-aw sa uban, aw, ayaw silag tuohi kay dili ka langyaw nga buot molupig sa imong kaugalingong nasod. Timan-i nga ang lengguwahe usa ka puluy-anan nga alang ug alang kanatong tanan.
gayod nato ang atong namat-ang lengguwahe o matagad lang kini matag buwan sa Agosto?
Kataw-anan lang kaayo nga ang atong pagtagad ug paghatag og bili sa atong namat-ang lengguwahe kay matag Agosto ra gayod. Nakapamalandong ko: tabla rag usa ka makililimos ang atong namat-ang lengguwahe tungod kay ang atong paghigugma niini mahitabo man matag Agosto ra pod. Sama lang kinig uyamot nga tawo nga anaa kilid sa simbahan nga matag Domingo ra pod natong higugmaon o kaha matag duaw nato sa simbahan. Tabla rag giilad nato ang atong kaugalingon kon mangutana ang atong mga magtutudlo kon nahigugma ba kita sa atong namat-ang lengguwahe. (Kadudahan pod gani kon nahigugma ba gayod ang mga magtutudlo sa namat-an nilag lengguwahe.) Sa laing punto, nagpakaaron-ingnon lang kita. Wala man gani kita masayod nganong gikinahanglan natong ipreserbar ang atong namat-ang lengguwahe tungod sa rason nga ulipon gihapon kita sa sayop nga persepsiyon nga mihilo sa atong hunahuna.
Adunay persepsiyon nga ang lengguwahe usa lang ka lengguwahe ug dili angayan hatagan og pagtagad. Wala man gani ta makahibawo nga parte sa kultura ang lengguwahe kay ato lang kining gitan-aw nga usa ka ordinaryong butang sa kalibotan imbes katipik sa atong pagka tawo. Kining kinaadman mahitungod sa mga butang nga naglibot kanato dili kini mamahimong kaalam kon dili tungod sa namat-an tang lengguwahe, nga karon atong gipanamastamasan ug usahay insultohon pa gani nato.
Segun pas Ethnologue (2022), anaay 186 ka lengguwahe sa Pilipinas ug walo niini ang pupular, ingon pananglit sa Tinagalog, Binisayang Sinugboanon, Iluko, Hiligaynon, Bikolano, Waray, Pampango, ug Pangasinense. Apan anaa na lay 182 ka lengguwahe nga nagpabiling buhi samtang ang upat niini may posibilidad nga mahanaw sa kahingpitan, sama sa Dicamay Agta, Katabaga, Tayabas Ayta ug Villaviciosa Agta. Ang 35 ka lengguwahe delikado ang kahimtang samtang ang 11 kahimatyon. Dinhi nato makita nga ang esensiya sa lengguwahe wala lang matanggong tungod sa kultura ug tradisyon sanglit kita man ang maong lengguwahe. Kon mamatay ang usa ka lengguwahe, mahanaw pod ang pundasyon sa usa ka sibiliasyon ug dinhi magsugod ang entropiya tungod kay ang lengguwahe usa ka butang nga nagkupot natong tanan.
Kon ato lang untang tan-awon ang problema nga giatubang karon sa mga lengguwahe sama sa usa ka tawong molantaw sa pagkolonays sa mga langyaw kanato kaniadto, mamahimo man natong sulbaron ang problema sa lengguwahe. Sama sa kalihokan karon sa DepEd— ang Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTBMLE)— dako kinig natabang sa pagbuhi ug pagpreserbar sa himatyong namat-ang lengguwahe o kaha nahikalimtang pinulongan. Apan base lang sa akong kasinatian, daghan pa gihapong supak nga mga tinun-an sa kalihokan karon sa DepEd. Gani, dili lang tinun-an, apil na pod ang ubang mga magtutudlo ug ginikanan nga tatawng wala gayod makasabot sa kahimtang sa problema sa lengguwahe.
Dili ko supak sa programa nga nagpadayag og suporta sa namat-an kong lengguwahe samas “Buwan ng Wika”. Apan hinaot unta nga dili pod kini mamahimong rason aron ang elitistang lengguwahe mamahimong hinungdan sa pagpanglupig ngadto sa ubang mga lengguwahe. Ang akong buot nga isulti dinhi, mas angayan lang nga mahatagan og bili o luna ang lengguwaheng wala na matagad kaysa sa lengguwaheng kanunay anaa sa atubangan sa lingkoranan kon maghinangat na ang Agosto. Hinunoa, pipila lang ka magtutudlo ang nasayod aning problemaha. Ngano mang nakaingon pod ko niini? Nia ang akong kasinatian, sa wala pa ang pandemya:
Ako ang representante sa among seksiyon alang sa gipahigayong spoken word poetry sa Bankal National High School. Sa wala pa ang tigi, misugyot ako sa komite nga kon mahimo Binisayang Sinugboanon ang akong gamiton tungod kay “Buwan ng Wika” man kaha ni. Hinuon, adunay temang “Wikang Katutubo: Tungo sa Isang Bansang Filipino”. Apan nasagmuyo ko sa pagbalibad sa komite sa akong gihangyo kanila nga mogamit kog Binisayang Sinugboanon. Mihatag kog mga punto nganong ang akong inahang dila ang akong gamiton imbes ang Filipino apan wala kini paminawa kay mas gihatagan nilag pabor ang Filipino. Dili ba kataw-anan lang gayod kaayo?
Sukwahi man sa akong kabubut-on, mitindog kos bantawan apan walay garbo tungod kay ang akong tan-aw sa akong kaugalingon usa ka estranyo sa akong namat-ang lengguwahe. Ug mas kataw-anan ang ilang rason nga lisod kuno sabton ang Binisayang Sinugboanon maong Filipino na lang ang gamiton sa mga sumasalmot. Dinhi nahimong kataw-anan ang “Buwan ng Wika”.
Dinhi ko nakaingon nga kon dili nato litokon ang atong namat-ang lengguwahe, kinsa pa may mobuhat alang kanato? Ang mga langyaw? Ang mga langyaw nga gihimong negosyo ang pagtabi nilas atong lengguwahe. Ang mga langyaw nga tatawng gipahimuslan ang atong lengguwahe aron sila makakuwarta pinaagi sa blog. Walay laing makapreserbar sa atong namat-ang lengguwahe kondili kita gihapon— kitang nagdumili niini. Kining atong pagdumili sa atong inahang dila o namat-ang lengguwahe susama ra kini sa pag-angkon nga kita estranghero sa atong kaugalingon nataran. Atong timan-an nga kon mawagtang ang atong namat-ang lengguwahe, mawala pod ang atong kasaysayan, kultura, importanteng impormasyon ingon sa heyograpikal nga kinaadman, ug lumadnong tradisyon sa atong nasod. Apan mamahimo pong mahanaw ang usa ka lengguwahe kon walay pagtagad ang kadaghanan ilabi na ang gobyerno sa mga kaliwatan o komunidad nga hinay-hinay nang nahanaw nga maoy sinugdanan sa pagbutho sa usa ka lengguwahe, pananglitan, ang isyu sa mga lumad.
Ang paglitok sa namat-ang lengguwahe dili lang pamaagi sa pag-angkon nga ikaw usa ka Tagalog, Ilonggo o Sebwano. Pamaagi pod kini aron ikaw o ako ang mamahimong rason nganong nagginhawa pa ang atong namat-ang lengguwahe nga dugay rang gipatay sa ubang lumulupyong walay pagtagad sa bili niini. Ang paglitok sa namat-ang lengguwahe wala magpasabot nga ikaw nagpabilin sa karaang panahon. Kon mao man ang pagtan-aw sa uban, aw, ayaw silag tuohi kay dili ka langyaw nga buot molupig sa imong kaugalingong nasod. Timan-i nga ang lengguwahe usa ka puluy-anan nga alang ug alang kanatong tanan. Kay dinhi sa lawod niining namat-an tang lengguwahe nahimutang ang perlas— perlas nga labaw pang mahinungdanon sa kinamahalang bato sa kalibotan. Perlas kini sa kultura, kinaadman, ug tradisyon nga mamahimong igasa sa sunod pang henerasyon pinaagi sa paglitok ug paghigugma niini.
Karon, nagkamoderno ang kalibotan ug ang pagdis-og sa tawo gikinahanglan sa bisan diing aspeto sa kinabuhi. Unsaon kaha nimo pagluwas ang imong namat-an nga lengguwahe ngadto sa hingpit nga kamatayon? Andam ba kang moduyog sa bul-og sa pagdis-og inubanan sa pagdumili sa namat-ang lengguwahe o magpabilin kas daplin sa sapa, magtukod og taytayan aron makalabang ang gustong molabang nga lengguwahe sa hingpit nilang kaluwasan?