Duruha Ka Gugma
(Napatik Sa Bisaya Magasin, Hunyo 02, 1932)
SA pagkatawo ni Caroling, namatay ang among inahan. Napulo ang akong panuigon niadtong panahona ug si Caroling mao ray akong igsoon. Ang kaakohan sa panimalay nahiangkas na karon sa akong mga abaga. Si Caroling akong gipangga, gipangga gayod uyamot.
Ang among payag nagtungtong sa bungtod. Gamay ug giliyokan sa mga antuwanga, mansanitas, lumboy ug kawayan. May mga lingkoranan sa ilalom ning matahom nga tanaman. Dinhi kami magdula-dula, magsubay-subay sa among binatang mga sugilanon. Halandomon kadto alang kanamo nga mao rang duha ning kalibotan.
Sa tanang gutlo sa akong batan-ong kinabuhi, kanunay kong gipanlimbasogan ang pagbantay ug paglipay sa akong manghod. Ako ang nagtuman sa katungdanan sa usa ka inahan; kon si Papa moadto sa uma, akoy mag-andam sa pagkaon, maglinis sa balay ug magpas-an sa tanan nga kakulian sa panimalay.
Sa pag-abot sa akong panuigon og kawhaag usa, akong gisaraan si Pablito nga ako makigminyo kaniya. Kanunay siya nga mag-adtoan sa amo. Sa gamayng tunghaan sa usa ka balangay diha magsugod ang among panaghigalaayng tunay nga ngadtongadto nahinog sa pagka matuod nga gugma.
“Apan, maghulat una ako Pablito.” Gisultihan ko siya sa diha nga iya na akong gipaninglan sa akong saad. “Si Caroling linghod pa og panuigon ug nagkinahanglan pa sa akong pag-atiman. Labot pa, ang amahan ko kanunay nga moadto sa uma ug walay panahon siya sa pagtagad kaniya.”
“Apan, Paquita, nagpasakit ka ra kaayo sa imong kaugalingon ug ang kakulian nga imong gipas-an mabug-at ra kaayo alang sa imong linghod nga panuigon. Moabot ra ang adlaw nga kamo magkabulag sa kinabuhi, mag-iyahayg panlimbasog sa inyong kapalaran,” maoy tubag ni Pablito sa tingog nga nagdalag kaluoy.
Nahibulong ako sa kahugot sa akong gipamulong. Mahimo nga akong isalikway ang pagtawag sa gugma; hikalimtan ang sulundon nga pagbati; magpakabungol sa hangyo sa akong hinigugma sa tibuok kong kasingkasing; apan, dili mahimo nga akong hikalimtan ang saad sa akong inahan; dili mahimo nga akong luwatan ang katungdanan nga akong gipas-an.
Gipaabot ko ang kaugmaon nga si Caroling makaabot na sa hingkod nga panuigon sa pagka dalaga. Hangtod nga masinati na unya siya sa katungdanan sa panimalay.
Nanglabay ang mga tuig… tuig sa pag-antos… hangtod nagkawhaag pito ang akong panuigon.
Si Caroling igo nang nagtungtong sa malaomon nga napulog pito ka tuig. Matahom siya daw manulunda. Pagkatahom sa iyang aping nga manggahon ug kandiis nga matentalon. Ang hulagway nga iyang gihulad, sama sa usa ka bulak nga mao pa gayoy pagbuklad.
Bulan kadto sa Mayo — panahon sa Flores de Mayo. Nagkasabot kaming manimba usa niana ka hapon. Si Caroling matahom kaayo sa iyang bestido niadtong higayona. Nanaog kami sa amo. Gikasugat namo sa hagdanan si Pablito. Si Caroling, sahi sa usa ka anunugba nga moduol sa siga, mihangop kang Pablito, nianang paghangop nga puno sa gugma, sa parayeg ug katam-is nga angay lamang buhaton sa managhigugmaay. Ako unta ang may katungod niadtong pamarayeg. Ambot ngano, apan ang
kasingkasing ko mibati sa pangabubho. Nasilag ako sa gibuhat sa kaugalingon kong igsoon nga sa iyang panlihok daw mahagiton.
Apan sa diha nga gibuhian na si Caroling ni Pablito ug gisipitan na ang akong bukton sa naulahi aron sa pagpanglakaw, akong gipanghimaraot ang akong kaugalingon sa pagtugot niadtong daotang hunahuna alang sa akong manghod. Apan inigsoon ba lang usab ang kang Pablito?
Nanulod kami sa simbahan. Nagambahan ang mga tawo. Mga ulitawo ug mga dalaga nga nagdalag bulak, maoy nakapuno sa simbahan. Matahom ang misa.
Gikan niadto, nanglabay ang mga adlaw… adlaw sa pagsakit ko sa akong kaugalingon. Ang panimalay kanunay kong giatiman. Gipanglimbasogan ko nga si Caroling mahisubay sa dalan nga matarong.
“Mag-usab ka na sa imong batasan kay dalaga na ikaw. Panig-ingnan ta ang kaligdong sa atong patay nang inahan,” sa tingog nga mahinay ako siyang gimaymayan.
“Mao gayod ikaw… kinaraan lang kanunay ang imong tuyo. Tingali ikaw nasilag kay ako batan-on pa ug ikaw tigulang na. Pasagdi lang ko,” kalit nga tubag sa tingog nga mahait.
Halos dili ko maantos ang kaguol nga akong gibati. Wala ako magminyo tungod kaniya ug karon maoy gibalos. Apan, matam-is pa ang pag-antos sa iyang pagsakit kaysa paglaksi sa akong paghigugma kaniya. Giluom ko ang tanan; gilad-ok ang apdo nga gitingal kanako, kay ako gihapong gituohan nga wala pa moabot ang utlanan sa akong katungdanan.
Gihandom ko si Pablito. Gihidlaw ako sa iyang matam-is nga mga pulong sa mga gutlo sa among pagkabatanon sa tunghaan. Tinuod nga hataas na ang akong panuigon, apan ang akong kasingkasing batan-on gihapon. Pablito — kadtong unang nagtudlo kanakog gugma, buhi gihapon. Ako misalig sa iyang pagpangga kanako… apan, ngano nga ning nangaging mga adlaw wala na man siya maghisgot mahitungod sa among kaminyoon? Nabalhin ba ang iyang pagbati?
Usa ka adlaw, ingon sa naandan na, samtang nanilhig ako sa among balay, hipunitan ko kining sulat. Akong gibasa:
Mayo 10, 1929
Binati kong Pablito,
Ang katungod sa pagsulti dili kaugalingon lamang sa lalaki. Apan ang babaye dili mogawi sa maong katungod gumikan sa kaulaw, dili kami manguna.
Apan ako nakasabot sa imong gugma. Busa dili matawag nga akoy nanguna. Kay kita nagsinabtanay sa hilom. Walay kinahanglan sa mga pulong.
Buot ko nga moduaw ka kanako. Caroling
Wala ako katingog niini sahi sa usa ka linamat. Katuohan ba kaha kadto? Apan, bisan unsaon ko pagbasa, sulat gayod sa akong igsoon. Unsay akong buhaton?
Gihinay ko pagduol si Caroling ug sa walay tingog-tingog akong gitunol kaniya ang sulat. Sulat diay nga wala ikapadala. Gilabay lamang. Gidaog sa kaulaw. Dili pa gayod diay mahimo nga siya manguna.
“Ngano nga imong gihilabtan king sulat ko?” Nangisog siya sa pagkahuman og tan-aw.
Pagkawalay kaluoy igsoona. Wala ako makatingog. Sa sulod sa akong lawak, didto ako magpaagas sa akong luha. Sa paghiuli ni Papa, akong gisumbong ang tanan. Gikasab-an si Caroling. Ug sa pagkabuntag…
Nahanaw ang akong igsoon. Hain? Akong gisusi ang tanan namong silingan; walay nahibalo. Giadto ko si Pablito; nahibulong siya ngano nga nawala. Iya akong gitabangag pangita apan kawang ang tanan nga panlimbasog.
Nangagi ang mga adlaw ug si Caroling wala gayod namo hipalgi. Usahay dili ko lang tuyoon nga moagas ang akong mga luha kon mahinumdom ako sa dili matukib nga kahibulong. Akong gibati ang kapait sa iyang pagkawala.
Karon duna na kami si Pablito ing usa ka bata, bunga sa among kaminyoon. Nia gihapon kami magpuyo ning usa ka payag sa ibabaw sa bungtod ug malipayon ang among pagkabutang. Apan ako gihapon nga gihandom si Caroling, nga akong igsoong bininugon.
Mao kini ang duha ka gugma— talikala nga naggapos sa akong kinabuhi nga naghatag duha ka bulok sa pagbati. Gugma! kanimo anaa ang himaya, apan sa halapad usab nga gingharian sa imong kaagi, anaa ang pag-antos, pagsakit.
(KATAPOSAN)
Siya ang nanginahan alang sa pagpadako kang Caroling. Busa iyang gisakripisyo ang kaugalingong kalipay. Apan unsay gibalos ni
ADUNAY tumong ang literatura nga nagkawot sa kantil sa gigamotang budaya gikan pas malamatong mga pulong ni Loyola nga maoy nagtimon sa hiniusang Ormocanong kawsa: hilom, but-an, ambongan ug halawom sama sa Siyudad sa Ormoc.
Dili tiaw ang gikabiba nga tahas sa usa ka magbabalak. May tahas siyang iwayon ang tanang tunokon nga mga sagbot sa iyang dalan— tahas nga mogahin og panahon sa pag-umol sa iyang arte— tahas nga saulogon ang iyang kalipay ug kasakit ug uban pang pagbati— tahas nga tipigan ang iyang gahom sa pamulong ug ipasa kini si kinsa may takos nga mosunod sa iyang panaw— tahas sa paghiuli sa nahawaning laylay sa baligho ug tigmo sa iyang kaliwatan— o bisan ang yanong pagtandog sa kasingkasing sa iyang mga magbabasa.
Sa dihang midunggo na ang barko nga among gisakyan didto sa pantalan sa Ormoc, walay laing misugat kanamo kondili ang numero unong palaanak og balak sa Ormoc: si Carlito Mantua. Kon ikaw usa ka outsider sama kanako apan nakaila ka si kinsa siya, dako akong pagtuo nga nahimamat mo na ang usa ka matinud-anong magbabalak nga taga Ormoc. Siya mao ang pinitik nga kasingkasing sa usa ka matinud-anong anak sa dagang. Usa ka tawong walay ambisyong dinagko sa iyang pagpanuwat— usas mga butang nga giyukboan ko gayod diha kaniya. Usa ka klase sa pamalak ang iyang giumol nga gikan ra gayod sa dalisayng handurawan sa usa ka lumad nga tigbatbatan og mga tanghaga ug tigmo sa iyang kaugalingong nataran. Kon may ambisyon man ang iyang dagang, tingali mao kana nga mahiuli sa nahanawng tingog sa iyang pinalanggang balaknong Ormoc. Kabahin sa iyang kinabuhi, siya usa ka yanong magtutudlo, amahan ug bana. Walay dramatikong kinabuhi ang usa ka matinud-anong magbabalak sama niya; dili sama nilang Edgar Allan Poe, Lord Byron o Hart Crane ang iyang kinabuhi. Momata siya sayo sa buntag aron magdegamo alang sa iyang duha ka anak nga pulos estudyante ug sa iyang asawa nga magtutudlo sama kaniya.
May higayon niadtong mingbisita kami didto sa ilang malipayong balay nga hisaksihan ko ang tipik sa inadlaw-adlaw nga tahas ni Sir Carl. Didto ko na-internalize ang matuod nga panaw sa usa ka sundalo sa katitikan. Nagtuo ko nga ang kinabuhi sa usa ka magbabalak nagtuyok lamang sa mga pulong, sa iyang arte ug sa iyang tahas sa pagpanuwat, apan sayop ako ug gipamatud-an kana ni Sir Carl. Ang usa ka matinud-anong sundalo sa katitikan usa man sab diay ka mapinanggaong amahan ug bana.
Atol sa gamay nga workshop nga gipahigayon sa Ormoc, mas gipatidlom ko pa ang akong kabangkaagan kabahin sa akong salabotan kalabot kon unsa gayod diay ang usa ka Ormocanong
magbabalak. Ubay-ubay na kog nahimamat nga mga magbabalak nga sa Sugbo nagpuyo. Uban kanila mga tiguwang ug ang kadaghanan mga batan-on. Kahibalo na kaayo ko nga may managlahing klase sa magsusulat. Apan walay sama nilang Omar Khalid ug Richellet Chan nga klase nga hagiton ka og tagay ug unya diay kadto, lahi nga klase sa tagay ang tuyo. Isip usa ka tumutungha sa ilang pagtuon ug isip pahinante sa dagang, gidawat ko ang hagit nga mahimong usas panelista sa maong “inato” nga workshop. Wala ko magtuo nga ang akong pag-uban kanila maoy nahimo kong gabayan ug bakanan sa piho kong salabotan kabahin sa kinsa ang matuod nga Ormocanong magbabalak. Atol sa pasinati, didto ko nahimamat ang pipila kanila.
Didto ko nahimamat silang Kim, Elaiza, Janella, Reyanna ug uban pang mga estudyanteng mga batan-on nga nagpangita sa kalantip sa ilang mga dagang. Kahibalo ako nga may interes sila nga namuwaypuway sa ilang mga mata ug unta dili lamang matapos sa workshop ang ilang pagtuon sa pagpanuwat bisan og usahay kawad-an sila sa kagana ug kalagsik. Ingon niana man gayod ang kinabuhi sa usa ka magsusulat. Morag kabaybayonan sa Ormoc— may higayon nga mohunas ug may higayon sab nga motaob. Samot na si Reyanna ug ang iyang duha ka higala nga silang Zaisa ug Jedalyn nga mingbiyahe pa og pila ka kilometro aron lang makasalmot sa workshop ug sination ang mga komento sa mga panelista kabahin sa ilang mga sinuwat. Si Kim usa ka hingataw-onon nga ulitawo nga may nagdilaab nga kasingkasing alang sa iyang musa. Si Elaiza usa ka maanyag nga dalaga nga may maisogon nga kalag. Gani, sa daklit kong himamat kaniya, may diriyot kaming higayon nga nagkatabi sa usa ka lugar sa plaza sa Siyudad sa Ormoc, hibatyagan ko sa iyang mga mata ang lilas nga perlas sa Ormoc nga nanago lamang ilawom sa baba sa iyang bayanan; naghuwat sa iyang gitaganang panahon. Si Janella usa ka mapahiyomong dalagita, paniid ko kaniya nga siya ang klase sa tawong dali ra kaayo makahimamat og higala tungod sa batasan nga hingamigo ug morag adunay ikasulti kanunay. Si Reyanna maoy lahi sa akong paniid. Manggiulawon siya, hilomon, observant, ug may kalantip ang bata nga malisod
Ako usab nga hibantayan ang lawom nga pangagho sa mga tinun-an sa dihang ukyon na ug kuniskunison na ang ilang mga sinuwat. Kanang mabati mo ang kalantip sa kutsilyo nga inanay intawong mitidlom nunot sa ilang kaunoran.
pa karong mabatyagan kay nagkat-on-kat-on pa man. Si Zaisa ug Jedalyn sama kaayog balhibo ni Reyanna. Mora bag ang tulo mga gansiyang nga kon asang sangaha mobatog ang usa, adto pod mosunod og batog ang duha.
Daghan pa ang mingsalmot ug mingpaambit sa ilang oras.
Mga batan-on upod sama ni Ronan nga may kalalim na sa iyang pamalak bisan sa kabatan-on, si Ronel nga may kahanas usab sa gitara ug pagkanta nga mapasigarbohon niyang gipakita kanamo. May usa ka batan-ong babaye nga guwapa nga nalimot ko sa ngalan (tuyo ko na lang nga di sayron) nga miumog ang mga panid sa papel sa iyang kamot sa dihang gihinumdoman niya ang mitaliwan niyang iyaan nga maoy unang mituo kaniya nga siya usa ka magbabalak. Natandog ang apyogon kong kasingkasing adtong panahona ug nakamugna hinuon kinig halawom nga buho hinungdan nga mas milawom na hinuon ang akong salabotan ning panaw sa atong yanong pagniwniw. Mas milapad ang buka sa tawhanong kahimungawong sa tagsulat tungod sa maong kasinatian.
May edaran usab nga balakero. Siya si Noy Manuel Estardo. May katuyoan siya sa iyang pamalak nga nagsibo og yanong hinungdan: aron halaran niyag mga garay ang iyang mga apo. Tiaw mo na nga sa kahambog sa mga magbabalak sa tibuok kabanikanhang Binisaya ilabi na kadtong mga dakbayanon, may usa dinhi nga nagpahipi sa landong sa banika sa usa ka balay sa
Ormoc nga may yano kaayong tahas sa iyang panuwat? Ako nga hambogero kaayong mag-asoy kunohay kabahin sa dagkong isyu, nauwaw sa kamangtas ni Noy Manuel. Kadtong mga batanong Ormocanon nga buot makat-on sa pagpanuwat, adto kamo patudlo sa maas ninyong higala sa dagang, si Manoy Manuel Estardo.
Ako usab nga hibantayan ang lawom nga pangagho sa mga tinun-an sa dihang ukyon na ug kuniskunison na ang ilang mga sinuwat. Kanang mabati mo ang kalantip sa kutsilyo nga inanay intawong mitidlom nunot sa ilang kaunoran. Apan ang kamatuoran nga ang ilang mga obra nga gipangguba ug nahawasig-wasig sa daw bagyong mga komento sa mga panelista, wala man gani makatandog ni makaibot og usa ka lansang sa ilang lig-ong katuyoan sa pagpaminaw: ug kana ang mobansay sa ilang pagpanuwat.
Atol usab sa yanong panagtapokay, dihay miusbaw nga gugma nga itago ta lang nga panaghimamatay sa linawas sa duha ka tawo. Wala madugay nagkatagdo ra gayod ang ilang isigkapanaw diin sa dagit-wanang ra unta nanganawkanaw. Kinsa bay magtuo nga sa kalayo sa baybayon sa Lapulapu, moabot ug modunggo sa lapyahan sa Ormoc ang mga tunob sa bawod aron halaran og hawok ang tiil sa kandiisong diwata nga taga Ormoc? Apan sama sa naandang naratibo sa duha ka mahigugmaong dughan, daw mikagiw lamang sa usa ka aghop nga pagpamilok ang tanan. Ang kasingkasing sa lalaki igo lamang sa paglalay sa awit sa iyang kaibog samtang nagtungab-tungab sa iyang flavored beer ug ang kandiisong babaye, igo na lamang intawong nahimong balaknon sa iyang patapsing nga status sa facebook.
Gitapos ang yanong workshop sa pagpanghatag sa mga sertipiko ug pasundayag sa lumadnong mga talento sa mga Ormocanon. Midalit usab og pipila ka awit si Omar Khalid nga may kahanas usab sa pagkudlit og gitara. Tataw sa mga batan-on ang ilang kalipay sa dihang tagsa-tagsa nilang gipangdawat ang ilang sertipiko. Tataw sa kamot ni Reyanna ang kakulba apan ang pahiyom niya daw usa ka pahiyom sa usa ka sundalong nagmadaogon gikan sa gikasakbang niyang gubat. Tuod, alang sa mga tinun-an, usa ka dakong gubat ang ilang nalingkawasan ug ang ilang napunitan dili mga kabhang sa mga bala kondili mga pagtulon-an kabahin sa ilang pagpanuwat.
Ang kagabhion gimugna adtong adlawa aron unta dili matapos. Human sa tibuok adlawng panaghisgotay kabahin sa arte sa pagpanuwat, lain na pod nga yugto sa kukabildo ang nahimo atol sa pagpanihapon didto sa usa ka iladong kutay sa mga kananan sulod sa Siyudad sa Ormoc. Gihimong sawsawan ang sugilanon sa naoktabang panagduhawit sa duha ka kasingkasing. Dunay mga panumdoman nga gisaw-an nilang Miss Chan ug Omar Khalid sa panahon sa ilang pagbisita sa Ormoc kaniadto. Miabot si Sir Carl nga human na ang pagpangaon. Human sa daklit nga kukabildo, mingtugpa ang grupo sa usa ka sikat nga kapehan sulod sa kasingkasing sa siyudad. Didto gipadayon ang panagkukabildo kabahin sa pagpanuwat ug uban pa. Natapos ang kagabhion sa balay ni Sir Carl bitbit ang matam-is nga panumdoman ning tagsulat. —
To everything there is a season…
--Ecclesiastes 3:1 (Anib 1)
IHAY usa ka panahon sa akong kinabuhi nga nailhan ko sa akong mga kaila, kabanay ug kahigalaan nga usa ka tawong sapian,” misugod si Deuteronomeo “Ronie” Lazarus, akong suod nga higala kanhi apan karong bag-o ko lang mahimamat pag-usab.
Nangigham ko. Morag nindot ang iyang estorya apan natingala ko nganong gahi ang iyang dagway, bug-at ang iyang tingog ug masulub-on ang gilak sa iyang mga mata nga naglantaw sa atbang nga dalan nga hilabihan kasamok ug kabanha ug kaabog, puno sa kinabuhi ug kadasig. Gitiwas ko pagtungab ang akong serbesa sa mug ug nangayog laing duha ka botelya sa guwapang silbedora nga milabay sa among talad.
Miirag ko sa akong gilingkoran. “Ang tanan nakakita ug nasayod sa kaluho sa imong kinabuhi sa diha ka pa sa Bureau of Customs.” Gipahinumdoman ko siya. Nakatrabahog kadiyot si Deuteronomeo sa Bureau of Customs kanhi, dugay na.
Nahikatawag hinay si Deuteronomeo. Apan ang iyang katawa uga, way kinabuhi. “No, no, no, no.” midali siyag tubag. “That was not the life I was talking about… Don’t get me wrong… Dammit! Laing anib sa akong kinabuhi ang akong gihisgotan, dili… dili ang usa ka… aberration… sulagmang
aberration nga way tinuod nga bili…” ug milantaw siya kanako sa nagsigang mga mata. “Ah, my Bureau of Customs days…
Kini mahimo lang tingaling tan-awon nga usa ka gamay ug hanap nga footnote sa akong kinabuhi…. mahimong papason ug wagtangon sa hingpit ug way mawala o mausab kanako… I
don’t want to talk about it! I don’t want to remember it!”
Namatikdan ko nga morag napikal si Deuteronomeo. Nangagho ko. “Okay, okay… Let’s not talk about it…” miingon ko ug mitungab og dako sa serbesa. Naglibog na hinuon ko kon unsang klaseha sa kinabuhi ang iyang gihisgotan. Ang kahinam nga masayod og dugang sa kinabuhi nga iyang gihisgotan nagpanikad didto sa likod sa akong kaisipan. Miginhawa kog dako aron paghupay niini….
SUOD ko kaayong higala si Deuteronomeo kanhi.
Nagdungan kami pagtapos sa high school ug schoolmate ko siya sa dakong unibersidad nga among gitunghaan. Journalism ang akong kurso samtang si Ronie mikuhag accountancy.
“The future of our country, Ric, is business,” kanunay siyang
moingon. “It is our only hope for a better life.”
“Maybe... Pero nahibawo ka, Ronie, dili tanang tawo ang nangandoy og kaharuhay?” motubag ko nga magpahiyom. “Dunay uban nga malipay na kaayo kon makakaon katulo sa usa ka adlaw. May uban pa gani nga naghimo sa kakabos nga ilang bokasyon.”
“Binuang!” Ug mohugyaw siya pagkatawa. “Kana mahimo lang sa mga tawong wala nay paglaom sa kinabuhi… sama sa mga tawo nga terminally ill o sa mga pinireso nga gihukman nang bitayon o mapreso sulod sa tibuok nilang kinabuhi!”
Gilingi ko siya. “Himoon mo ang paglaom nga gabayan sa kinabuhi?”
“But it is!”
“May uban nga naghimo sa ilang damgo nga ilang giya sa kinabuhi…”
“Parehas ra kana… Ang paglaom nagsugod diha sa damgo… unya gihimugso sa damgo.”
“Ako wa magdamgo ug kahamugaway. Maoy akong damgo ang kinabuhing malinawon,” Mipadayon ko pagsulogsulog kaniya. Gusto kong masayod asa kutob ang iyang ambisyon. Makapasina ang puwesto ni Ronie kanhi sa
Bureau of Customs tapos siya ikapahimutang didto sa usa ka dakong politiko nga ngilngig kaayong modiskurso ug suod sa Malacanang. Apan kon kining maong puwesto wala makatagbaw kang Deuteronomeo, mahanduraw ko lang ang kadako sa iyang ambisyon nga nag-agni kaniya pagkab-ot ug pagpahimulos sa kinabuhing mas haruhay saylo pa niini.
Nahimut-okan si Ronie, unya mipadayon samtang naglantaw kanako: “Yano ra kana kaayo nga damgo, Ric… Ayaw usiki ang imong mga adlaw… Ayaw usiki ang imong talento!”
Sa hilom nakaingon ko: kining tawhana daghan pang wala mahibaw-i sa kinabuhi ug sa kalibotan. Anyway, tingali mahibawo ra unya siya og dugang pa labot sa kinabuhi ug sa kalibotan sa ubang adlaw: tingali the hard way… tingali the painful way…
ANG kilumkilom misugod paghakop sa kalibotan nga wa lang gani namo himatikdi. Ang kagahi ug kaseryoso sa dagway ni Deuteronomeo naghatod og mensahe ngari kanako: nga siya may ngilngig nga estoryang personal nga gusto niyang ipabati. Ang paghunahuna niini nakapaburot og dako sa akong kahinam. Naseguro ko nga dili tanang mga tawo may estorya sama sa mga kasinatian nga buot ipaabot ni Ronie kanako.
Gipasigpatan ko si Deuteronomeo. Daghan na ang uban sa iyang buhok ug ang rolyo sa mga kunot sa iyang nawong daw may ilang kaugalingong mga estorya nga gusto usab nilang hisgotan kanako. Miyango-yango ko. Unya gitawag ko ang
Gipangita ni Ronie ang kalipay pinaagi sa salapi. Hikitan kaha niya kini pinaagi sa nahibawan niyang dalan?
guwapang silbedora ug nangayog dugang pa nga duha ka botelyang serbesa ug inasinan nga mani.
“I moved around in a car… ug bisan asa ko molakaw the gun was within my reach,” ang tingog ni Deuteronomeo migabling sa akong kadiyot nga pagtungok.
“It’s… it’s very exasperating… Kon kabos ka, you work like hell to earn enough to live… Pero… kon sapian ka… gadammit, you still work like hell to protect yourself and to preserve what you have… No, you cannot rest…! Wealth gives you no comfort! It’s a curse!”
Gitigmian ko niining bahina sa iyang estorya. Namugnaw ang akong kutukuto. Unsa, bisan asa siya iyang kauban ang pistola? Unsang klaseha sa kinabuhi kining iyang gisudlan? Apan wa ko siya baldaha sa iyang estorya. Gipasagdan ko siya bisan tuod nagkulismaot ang akong nawong. Naglibog ko sa dagan sa iyang estorya.
“Bisan kon matulog ko, ang pistola, anaa, gipailawom ko sa akong unlan,” mipadayon si Ronie. “Yes. I had the money and everything that gave me comfort but it was not an easy life.” Ug milingo-lingo siya.
“Buot mong ipasabot nga wa ka malipay sa imong kalamposan nga naghatag kanimo og financial reward?
Kaingon ko bag mao ni ang imong gipangita sa kinabuhi,” nako pa. Gikusmoran ko siya. Kaniadto, kanunay mi niyang bugalbugalan kon maghisgot mig mga pangandoy nga way labot ang salapi ug kaharuhay sa kinabuhi.
Misamot kabug-at ang iyang dagway. Morag wa siya makaayon nga gisukmatan ko siya. Namatikdan ko ang anino sa kamingaw nga milandong sa iyang dagway. Miginhawa kog dako.
“Porbida bitaw,” ug namatikdan ko ang kamingaw nga misuot sa iyang tingog. “Usahay o sa kadaghanang higayon, ang atong expectations dili motakdo sa reality. Kini molahi, motuis sa imong gipaabot, mo-detour ug maghimog iyang tinuod.”
“Unsa bang klaseha sa kinabuhi kanang imong gihisgotan, Ronie,” sukna ko nga karon wa na makapugong sa akong kaikag nga masayod og dugang sa iyang gihisgotan….
WALO ka tuig nga nawala si Ronie sa Sugbo ug sa maong gidugayon wa ko makabalita bisan unsa bahin kaniya. Unya, sa ngadto-ngadto, kaming iyang kahigalaan inanayng nalimot kaniya ug wa na maghandom kaniya.
Tinuod man gani nga usahay makugang ko kanang akong mabasa sa mga inadlawng mantalaan ang mga tawong akong kaila ug schoolmate kaniadto nga mahiapil sa dagkong mga eskandalo ug gipapha sa ilang katungdanan sa kagamhanan. Sa ubang mga higayon mabasa ko ang sinating mga ngalan sa section sa broadsheet nga gigahin alang sa obituary. Moyamyam kog pipila ka pulong sa pag-ampo bisan tuod ang maong buhat dili natural sa akong pagka tawo. Kini gihimo ko lang silbing kataposang pagtagad sa namatay.
Apan bisan sa mga mantalaan wa koy nabasa bahin kang Deuteronomeo.
NAGDUDA ko nga si Deuteronomeo may tinagoang kamaldito. Apan siya ray may hustong kasayoran niini. Bisan pa sa among kasuod, wa gyod ko mangahas pagpanghilabot niini.
Sa giingon ko na, naempleyo siyag makadiyot sa Bureau of Customs sa Manila, courtesy sa maayo niyang relasyon sa usa ka dakong politiko nga iyang maninong. Duha ka tuig lang siya sa maong buhatan ug si Ronie nagsakay-sakay na sa guwapong kotse nga puwerteng sinawa kay brand new man gyod pagpalit ug cash pa! Di ka kuyawan ana? Basta ako, gikuyawan kaayo ko, uy.
Dihay kausa nga nagkakita mi sa usa ka five-star hotel sa Makati kay mi-cover man ko sa dakong komperensiya nga gihimo didto. Si Ronie niadtong higayona nagdala og bisitang mga Insek nga luho kaayog pamarog. Giguroy ko siya sa daplin ug gipangutana sa sekreto sa iyang makapahikugang nga pag-asenso. Mitubag siya nga nagkatawa: “Sila ra ba goy makamao mohimog milagro, Ric…. Bisan kita makamao sad, uy.” Ug mibahakhak siya. “Ang mahinungdanon nga kahatagan ta og maayong mga kahigayonan sa pag-asenso… Sige, Ric, mag-estorya lang unya tag usab.” Ug gilingi niya ang iyang mga kauban. “Unya, estoryahan tikag nindot inigkita natog usab.” Ug mihugyaw na usab siya.
(PADAYONON)