Gamot Sa Talong: Epektibo Alang Sa Kalibanga
ANG kalibanga maoy usa sa labing komun sa mga bikil nga mahiagoman sa kadaghanang tawo sa tibuok kalibotaan. Kay ang maong bikil kasagarang mamugna sa panuhot nga kasagarang modangat kanato sa atong pagkatulog sa gabii nga ang atong lawas naduas sa bugnawng panahon ug ilabi na gayod sa nadaot nang mga ilimnon ug pagkaon nga wala na dawata sa atong ginhawaan.
Ug ang usa sa grabeng kalibanga akong nasaksihan nahitabo kang Nang Joven, asawa sa magulang nakong si Manoy Doriko nga sa sinugdan nagkinaugalingon lag palit og mga tambal sa kalibanga sa botika sa among lungsod.
Apan kay wala man gayod mapahunong ang kalibanga sa mga tambal nga napalit sa botika, gidala ni Manoy Doriko si Nang Joven ngadto kang Dr. Tim, ang usa sa duha lang ka doktor sa among lungsod nga may kaugalingong ospital. Ugaling, gidangtan na lag kaping duha ka semana didtos ospital wala pa gihapon mapahunong ang kalibanga, dili na hinuon grabe apan nakahasol gihapon kaayo kang Nang Joven ang pag-adto kanunay sa kasilyas.
“Nakapalibog kaayo nako, Manang, kining nahitabo nimo.
Ako nang nagamit ang labing maayong tambal sa kalibanga, giapilan ko na ganig antibiotic, apan naa lang gihapon ang imong kalibanga wala mohunong sa hingpit. Lagmit may daghan kang nakaon nga maoy nakabikil kaayo sa imong ginhawaan, Manang— mga pagkaong kinahanglan gayong makontrol sa hingpit sulod sa imong gihawaan aron mohunong sa hingpit ang imong kalibanga. Busa kinahanglang magpabilin ka dinhi sulod sa pila pa ka adlaw,” patin-aw ni Dr. Tim.
Si Manoy Dorko naguol kaayo. Kay gawas sa dakong gasto kon dugay si Nang Joven makagawas, mihugo na gyod pag-ayo ang minahal niyang asawa. Kaping duha ka semana na god sila didtos ospital unya wala pay kasegurohan nga mapatang-on sa hingpit ang kalibanga ni Manang Joven kon dugay pang makagawas.
Unya sa kalit may dakong suwerte nga midangat. Gidungog gayod tingali sa Kahitas-an ang mga pangaliya ug pag-ampo ni Manoy Dorko. Kay samtang naglingkod siya didtos gula sa tambalanan— naghinuktok nga morag nawala sa iyang kaugalingon— may babayeng miduol kaniya nga human sa daklit lang nga pakigsulti mitudlo kaniya kon unsay iyang buhaton pagsulbad sa dako niyang problema…
“Paglagag mga gamot sa talong. Maoy ipainom sa imong asawa ang linaga aron mohunong sa hingpit ang iyang kalibanga,” mao kunoy tudlo kaniya sa babaye nga wala niya mailhi kay milakaw man kuno dayon human siya katudloi paghimog tambal alang sa kalibanga.
Sa labihang kalipay ni Manoy Doriko mipauli siya dayon ug maoy nangunay pagkuhag mga gamot sa mga talong duol sa ilang tugkaran ug gilaga. Busa, dangtag kaping tulo ka oras (kay layo man ang among pinuy-anan sa lungsod), nahibalik siya didtos ospital dayong sulti sa iyang asawa ug anak nga nagbantay nga sulayag inom ang dala niyang linaga, wala magpahibalo sa doktor. Kay sulay ra man ang pagpainom kon tinuod ba ang gisulti kaniya sa babaye nga mapatang-on sa linaga sa mga gamot sa talong ang
kalibanga ni Nang Joven.
Tuod man, human mapainom sa linagang mga gamot sa talong si Manang Joven, nanug-ab ug nangutot og kadaghan. Ug si Manang Joven wala na makasulod og balik sa kasilyas sa tibuok adlaw nga nakapalipay sab kaayo kang Dr. Tim kay nagtuo nga milampos ra gayod siya pagpatang-on sa hingpit sa kalibanga ni Manang Joven.
Busa, labihang lipaya namo nga si Nang Joven nahiulig kalit nga dako kaayong sukwahi sa giingon ni Dr. Tim nga dangtan pag pila ka adlaw didto sa iyang tambalanan kay dugay gayod kunong paayohan ang kalibanga ni Manang Joven nga naggumikan kuno tingali sa daghang nakaong nakabikil pag-ayo sa iyang ginhawaan.
Pero hinuon, ang dakong kalipay namo nasubhan sa dakong problema kon unsaon pagbayad ang dakong utang nga nahibilin didto sa tambalanan ni Dr. Tim. Ug ang labing sakit ra ba kay dili man si Dr. Tim ang nakapaayo sa kalibanga ni Mang Joven. Maingong maoy nakapaayo kadtong babaye nga nagtudlo kang Manoy Doriko pagpainom kang Manang Joven sa linaga sa mga gamot sa talong.
Sukad niadto, nawala sa hingpit ang among problema kon dunay sakop sa among pamilya nga magkalibanga. Seguradong mawala dayon sa hingpit sulod lang sa pila ka gutlo o oras nga wala gayoy gasto. Kay naa may makuha kanunayng mga gamot sa talong nga duol ra sa tugkaran. Ug may daghan pang silingan ug kahigalaan nga among natudloan unsaon nga makalingkawas sa kalibanga nga walay gasto. —
Ug ang labing sakit ra ba kay dili man si Dr. Tim ang nakapaayo sa kalibanga ni Mang Joven. Maingong maoy nakapaayo kadtong babaye nga nagtudlo kang Manoy Doriko pagpainom kang Manang Joven sa linaga sa mga gamot sa talong.
MAO ni akong ganahan sa Sugbo. Kabalo mobarog nga mag-inusara. Bisan sa ilang pamolitika, wala sila gahangad sa Manila. Sukad sa 2019, ang Probinsiya sa Cebu mao nay kinadatoang probinsiya sa Pilipinas. Niadtong ika-7 sa Pebrero, 2023, ang Statista Research Department mipagawas sa resulta sa ilang panukiduki kaniadtong 2021 ug miingon nga ang ekonomiya sa probinsiya sa Cebu mobalor nag P215.27 ka bilyon. Gisundan kini sa mga probinsiya sa Rizal (P28.7 bilyon) ug Batangas (P26.3 bilyon) apan layo rang pagkasunora, sa? Labing sapian nga probinsiya sa Pilipinas ang Cebu. Puyde diay, no? Ang pangutana dinhi, giunsa na sa pangagamhanan sa Probinsiya sa Cebu? Kon mingsandig ni sila sa mga nasodnong kaakohan, naghangad og hinabang kanunay kinta, ang kasapian sa mga Probinsiya sa Rizal ug Batangas, dili ra unta kaayo layo sa kasapian sa Cebu. Sa ato pa, dako og epekto ang lokal nga liderato sa ekonomiya sa Cebu. Nindot ni nga hulagway nga gipakita sa Cebu tungod kay karon nga nagkayamukat ang atong nasodnong dagan, duna tay rason nganong di ta angay mabalaka. Duna tay Cebu nga nindot nga panag-ingnan.
Nindot untag tun-an nato ang lihok sa atong mga lokal nga pamaagi kay aron dili ta kaayo nganga sa dagan sa atong kinabuhi. Maghunahuna na unta ta ba? Pananglit, hapit na ang eleksiyon sa barangay. Una tingali na natong tutokan karon. Kinsay mayor o gobernador, pananglit, nga mosuportar og kandidato sa barangay, ug unsang klase sa tawo iyang suportaran? Giunsa nilag pili ilang gisuportaran?
Sakto pod tingali nga palig-onon natog balik ang atong katilingban pinaagi sa maayo nga lokal nga liderato, kay ang nasod kaniadto lokal baya. Ginagmayng tribu lang, maingon ta. Ang Cebu usa ka tribu, usa ka nasod. Ang Mindanao pipila ka tribu nga matawag og ginagmayng nasod sab: naay nasod sa mga Meranaw, kinta; nasod sab sa mga Bukidnon, mga Maguindanao, mga Higaonon, mga Surigaonon, Agusanon, Dabawnon, mga Tausug, mga Subanen, uban pang gagmayng mga tribu sama sa Mansaka ug Bagobo, tanan sa usa ka isla sa Mindanao. Ang Panay pila sab ka nasod ang naa didto, sama sa Negros usab, ug uban pang mga isla. Maong lainlain sab tag lengguwahe kay ang atong pinulongan timailhan man sa atong nasakopang katilingban. Tan-awa gani ang Luzon. Tribu-tribu sab maong naay Bicol, Igorot, Ilokano, Tagalog, ug uban pang maingon tang gagmayng mga nasod. Nahitabo lang nga Manila ang duol sa mga tribung Tagalog maong ingon nila nasodnong pinulongan ang
Tinagalog.
Kon wala ang mga Katsila/Espanyol ug gitapok tang tanan isip usa ka nasod nga Pilipinas ang ngalan, ubos sa pangagamhanan sa ilang hari, wala tingaliy Pilipinas nga ingon ini karon kayagaw kay kaniadto matinahoron man ang mga tawo sa usa ka tribu ngadto sa laing tribu. Diha bay tribu nga nagsangyaw nga tumanon ilang kultura ug pagtuo bisan na lang sa ilang silingan nga Bohol? Labaw na tang nahimong usa ka nasod dihang gihimoan sa mga Espanyol og mapa ang Pilipinas ug gibaligya ang usa ka mapahan, isip tibuok nasod, ngadto sa mga Amerikano sa kantidad nga 20 ka milyon Amerikanhong dolyares. Wala gani ta imbitara, bisan si Emlilio Aguinaldo na lang, nga mideklarar sa iyang kaugalingon nga presidente sa Pilipinas, dihang nagsabot sila kaniadtong ika-10 sa Disyembre sa 1898 samtang nagpinirmahay sila sa Treaty of Paris, usa ka kondisyon sa pagsurender sa mga Espanyol sa Amerika human sila naggera. Kadto nga gera tungod ra unta tos Cuba, apan kay wa man sab ilha atong kadaogan batok sa mga Katsila, tua giila gihapon ta nga apil sa surender kay gipanag-iya man tag Katsila. Usa ka mapahan ang gibaligya, balor lang og 20 ka milyon Amerikanong dolyar. Maayo na lang kay gibuhian tas mga Amerikano, apan kana sa dihang gihimo na kuno ta nilang usa ka nasod. Maong naa na tay nasodnong bulak, nasodnong
Apan kon mga lider atong sultihan, angay nga ang mensahe ingon ani: dungo mo, ayawg hangad, susiha una ang sulod sa inyong karton aron kakita mo nga dili tanan sardinas ang naas lata.
langgam, nasodnong bayani.
Ang mga Amerikano maoy gauna-una anang mga “nasodnong ideya” maong libog ta pagdawat nganong maya ang atong nasodnong langgam ug si Jose Rizal ang atong nasodnong bayani nga wala gani nato mailhi, bisan kapila na gitudlo sa atong mga tulunghaan. Tribu-tribu baya unta atong mga bayani, bisan sa panahon sa atong gera batok mga Katsila. Ang mga Ilokano, pananglit, gipangunahan ni Diego Silang; ang Cebu, ni Leon Kilat; ug ang Bohol, ni Francisco Dagohoy. Mga lokal nga lider na sila ug sa ilang tulo, si Leon Kilat ra gyoy Katipunero, sakop kibali ni Andres Bonifacio, nga nagrebelde kaniadtong 1898. Buot ipasabot, si Leon Kilat ray sakop sa maingon tag nasodnong pundok, morag manager sa SM Cebu nga sangang SM lang sa nasodnong SM didtos Manila. Si Dagohoy nagrebelde rag iya didtos Bohol, kaniadtong 1744. Si Diego Silang nagrebelde ra pog iya didtos Ilocos kaniadtong 1762. Wala gyod na nagkaestorya silang tulo kay lokal nga problema ang ilang gisulbad. Hinuon, karon nga gitapo na nato ang atong kagahapon, makita nato nga isip mga mulupyo niining mga isla sa Pilipinas morag parehas-parehas diay pod tuod og pangartiyo ang mga lider sa mga tribu niadtong unang panahon. Dili magpadaog-daog. Maong hangtod karon makaingon tang nakahimo og krimen ang mga Katsila batok sa kahimsog sa atong pangisip kay gawas nga gipugos ta nilag sakop, gibaligya ta nga morag usa ka kartong delatang sardinas. Sad-an pod hinuon ta kay miyukbo na lang sab ta sa mga Amerikano ug midawat nga morag usa ta ka kartong delatang sardinas. Problema lang kay dili ta sardinas tanan. Naa poy mackerel sab baya. Kon masulod pas lata ang iho, aw, naa pod. He-he-he.
Sa ingon niini, kinahanglan pa tag programa nga “Bag-ong Pilipinas”, aron kuno maayo ang dagan sa atong ekonomiya ug pangagamhanan? Lantawang Cebu, ang importanteng mensahe. Kon sa Iningles pa ni, angayng ingnon ang mga taga Manila “look outside the box” nga kon atong Binisay-on, “lantaw (sab) gawas sa karton.” Apan kon mga lider atong sultihan, angay nga ang mensahe ingon ani: dungo mo, ayawg hangad, susiha una ang sulod sa inyong karton aron kakita mo nga dili tanan sardinas ang naas lata. He-he-he.
Usahay makurat sab ta ining paghan-ay sa Ginoo sa kalibotan ngadto sa ginagmayng mga tribu ug nasod ug sa iyang paghatag sa mga gikinahanglan sa mga mulupyo aron mabuhi sa usa ka lugar. Pananglit, sa mga nagpuyo sa kabukiran sa Andes, sa South America, labi na sa mga nasod nga Peru ug Bolivia, iyang gihatag ang pagkaon nga ginganlan na karog quinoa (kinwa). Mao na ilang humay. Wala tingaliy taga Bolivia ug Peru nga mikuyog kang Legazpi niadtong mga panahona, maong wala ta kailag kinwa hangtod karon nga gibaligya na online. Ha-ha-ha. Sa Mexico sab, didto gihatag ang mais, ug tungod kay ang Mexico nasakop man sa mga Katsila kaniadto, miabot ang mais sa Cebu kay sa dihang gisakop sab tas Katsila, kadtong mga Katsila nga didto gikan sa Mexico, sama sa katawhang dala ni Miguel Lopez de Legazpi nga mingkampo gyod sa Cebu gikan sa Mexico kaniadtong 1565, nagdala og mga binhi sa mais nga ila sang gitanom didtos Cebu. Maong mais gyoy tirada sa mga taga Cebu kay sukad 1565 pa silag kinaon anang mais. Nakalimot na gani tingali na sila unsay ilang gikaon kaniadtong wala pa midunggo si Legazpi sa ila, apan dihang nakaila na silag Manila, nakaila na sab silag humay.
Kanang humay posibleng gikan sa China ug India, ug kay mas didto man na sila midunggo sa Luzon kaniadtong wala pa kaabot sa Pilipinas si Magellan, maong mas humayan ang Luzon kaysa maisan. Ang Mindanao adlayan. Ingon pas among katigulangan, ingon sa gisabwag sa Ginoo ang adlay gikan sa Zamboanga diin giila kini sa mga Subanen sab nga ilang unang pagkaon, paingon sa Dansalan (Marawi) nga gitawag nilag lanlan, hangtod sa Bukidnon diin nailhan kini nga aglay. Mao na akong ingon, parehas man nga kabukiran ang Andes ug ang Mindanao, nganong sa ila ra ang kinwa, sa amo aglay. Duda ko, giingon ana sab og “sabwag” sa
Ginoo ang tawo. Gibaryo-baryo, isla-isla, apan wa pasagdi. Duna gyoy gipabalon kanila. Nah, nganong maghangad tas kadagkoan sa Manila? Maayo na lang kay, bisan gahangad tas Amerika, wala ta nag-inamerkanog pagkaon; patatas ug pan na untay atong nahimong nasodnong pagkaon. Ha-ha-ha.
Karon, ang Mindanao, sama sa Cebu, nakapanasodnon nag usa ka lider bisan pa man og maingon ta nga dili parehas og kalidad sa liderato silas Presidente Sergio Osmeña ug si Presidente Rodrigo Duterte. Parehas sila nga unang mga presidente: Si Presidente Osmeña unang Bisaya nga presidente, si Presidente Duterte unang taga Mindanao. Apan tigulang na silas politika dihang nakalingkod silas trono sa Pilipinas. Kon wala pa mapresidente si Presidente Duterte, si Presidente Osmeña unta ang kinatigulangang presidente kay milingkod siya sa Malakanyang sa edad nga
65. Mas tigulang si Presidente Duterte sa edad nga 71. Wala kaha ni magpaila nga wala ta molambo nga usa ka nasod pod gyod, dunay napihig? Kon wa sab napresidente si Presidente Carlos P. Garcia nga taga Bohol, si Presidente Osmeña ra untay presidenteng taga isla sa Visayas. Nindot sab hunahunaon nga mga kaliwat silang Humabon ug Dagohoy, ba? Maghulat ta ini og kinsay mosunod nga taga Mindanao na sab. He-he-he.
Karon, bisan kon ang Bohol wala kaapas sa kasapian sa Cebu, duha ka probinsiya sa Mindanao ang naa sa listahan sa Statista sa labing mga kuwartahan nga probinsiya sa nasod: sunod sa Cebu, Rizal ug Batangas, mao ang probinsiya sa Davao de Oro (P19.7 bilyon) ug sunod ang probinsiya sa Bukidnon (P16.8 bilyon). Ang sunod ini nga mga probinsiya mao ang mga probinsiya sa Iloilo, Ilocos Sur, Cavite, Leyte, ug Isabela. Buot ipasabot, makamao ang gagmayng mga tawo mopadagan sa ilang kinabuhi. Ngano pod hiusahon gyod ta nga morag sardinas sa usa ka lata? Kini hinuon nga kasapian base lang sa balor sa mga kabtangan, kinaiyahan, ug uban pang kontrolado sa pangagamhanan sa probinsiya. Dili buot ipasabot nga kay sapian ang usa ka probinsiya, walay gigutom. Base sa mga reklamo sa kagutom sa katawhan, ang probinsiya lang sa Batangas ug Rizal ang matawag nga tinuod nga sapian. Gamay ra kaayo ang gigutom sa ila, sumala sa mapa sa kapobrehon nga gipagawas karong bag-o sa Philippine Statistics Authority. Ngano kaha ni?
Diri sa among Dakbayan sa Valencia, diri sa Bukidnon, among gisulayan kon matuyok ba sa mga mulupyo ang atensiyon sa pangagamhanan pinaagi sa paghimo og mga programa nga makabalik sa ilang panan-aw sa mga maayong prinsipyo sa tribu. Maong nagtukod mi og Valencia Bukidnon Historical and Cultural Society ug naghimo mi og mga programa, usa na niini mao ang pagpaanod (gitawag og palaras) og mga gakit sa among suba sa Pulangi. Gihimo ni namo sukad pa kaniadtong 2011 apan naputol tungod sa pandemic kaniadtong 2020. Gibalik kini karong tuiga, 2023, apan duna nay kalainan. Daghan nang mga politiko ang mingrampa sa tablado nga wala gyoy usang gitugtan sukad 2011. Ang resulta sa among pagsulay mao kini: kon dili mobarog ang tawo batok sa mga nakakaon og mansanas sa paraiso, puydeng mapeke ang dagan sa maayo unta nga katuyoan. Kon wala pa ang pandemic, nagmalamposon unta mi, no? He-he-he.
Makakatawa lagi kong naghunahuna kay karong tuiga ra gyod ko naingnan nga ang among pista sa Pulangi kuyaw mamahimong peke na sab nga kapistahan kay ingon sa pangturista na kini, ug nahimong politikanhon ang drama, dili na pamaagi sa pagsabot sa kultura ug kasaysayan. Usa sab nis rason tingali nganong motutok tas atong lokal nga mga lider, no? Kon masabtan na nato tingali ang atong katilingbanong kamatuoran, una pa ta tingali dili peke kay di na ta morampa alang lang sa personal nga pangindahay. —