Ang Artistikanong Kagawasan Sa Mga Magsusulat

(Gibasa alang sa Vicente Sotto Lecture Series ilawom sa pagpaluyo sa Cebuano Studies Center.)

(Kining maong pakigambit ipahinungod ko kanilang Gremer Chan Reyes, Temistokles Adlawan, Junnie Cañizares, mga magsusulat kansang mga obra dakog impluwensiya niining inyong mamumulong karon.)

1. Pasiuna

MAAYONG adlaw sa tanan. Tuig 1999 nga nagsugod akog punit sa dagang aron manulat. Dili ko makaingon nga mao na ba kadto ang sinugdanan sa akong pagkahimugso isip usa ka magsusulat. Nagdudada konga bunga lang kadto sa hormonal nga kadanghag sa kabatan-on. Apan niadtong mga panahona, nasayod na ko nga ang dalan nakong subayon mao ang paggamit sa dagang isip behikulo sa pagpangita sa akong kapuslanan ug kahulogan niining kalibotan, kana kon aduna man akoy kapuslanan.

Niadtong panahona, walay laing mahinungdanon kanako gawas sa pagkat-on sa pagsulat. Sama sa gibuhat sa ubang kabatanonan sa akong panahon, ang akong gihimo mao ang kinaugalingon nga pagbasa ug pagpaminaw sa mga nanag-una sa duyan sa panulat. Maong kining mga alinghuna nga inyong madungog karon bunga kini sa maong mga kasinatian nga maoy nakakultibar sa akong intelektuwal nga pagtubo isip magsusulat nga Bisaya nga naggamit sa pinulongang Binisayang Sinugboanon. Ug kining akong pakig-ambit karon ipasulod ko sa konteksto ug punto de bista sa akong milieu isip Bisayang magsusulat.

2. Diin Gikan Ang Magsusulat?

GINAINGON nga walay magsusulat nga makamugna og sinulat nga gikan sa bakanteng espasyo. Ang magsusulat managsamangprojectionug prutassa kultura. Nasayod man siya o wala, mahimong tan-awon ang sinulat isip talamdan sa mga panghitabo sa kultura. Bisan ang Pranses nga pilosoper nga si Michel Foucault nagtuo nga ang uyok sa sinulat mao

ang kultura ug ang tinuod nga awtor sa usa ka sinulat mao ang kulturamismo sanglit ang magsusulat nagalihok man sulod sa usa ka kulturanhong espasyo ug ang iyang mga himan sa pagpanulat mao man ang codeo algoritmo sa kultura ilabi na sa pinulongan, mga sistemang katilingbanon, mithi, mito, ug moralidad.

Ang magsusulat miturok isip linugdangan ug kinupsan sa iyang panahon.Busa man gani nga diha sa pangamot sa magsusulat, ang memorya sa katawhan nahimoan og mahikap nga lawas. Ang tingog sa kasaysayan, politika, mga isyung katilingbanon, espiritwalidad, ug ekonomiya, kon atong paminawon sa gawas, maoy orkestra nga nagtugtog sa managlahing eskala sa musika. Kining mga butanga husayon sa magsusulat ug sabton niya ug prosesohon ngadto sa masabtan nga impormasyon. Ug ang resulta niining maong proseso mao ang mamugna nga mito sa iyang panahon. Ang mga malalangon lamang ang aduna niining maong katakos.

Dakong layat sa buhilaman ang pagkahimugso sa magsusulat tadlas sa kulturang oral o binaba.Tungod sa mga sinulat, ang mga mitna sa kagahapon mabanhaw ug mahanduraw isip mga kamatuoran sa nanglabayng mga panahon. Tungod niini, ang kontemporaryong panahon ug ang karaang panahon adunay dayalogo. Salamat sa pagkugi sa mga magsusulat.

Makaingon gayod kita nga ang hinungdan sa dakong progreso sa sibilisasyon mao kadtong mipaingon na ang dagayday sa buhilaman sa pagpreserbar sa atong memorya diha sa sinulat nga mga teksto. Ang atoa karon mao ang buhilaman sa mga teksto. Aduna na kitay akses sa kakaraanan ug nanggungis nang mga panghitabo tungod sa mga nasulat. Tungod niining batakan nga mga rason, ang umaabot dili lisod pagpiho alang kanato tungod kay may teksto man sa kagahapon nga mamahimo natong gapnod nga kakapyotan, o kaha salamin nga kapasihagan.

Ang hataas nga panabot sa mga magsusulat ug pilosopo, ang iyang panghunahuna nga nahimong panggubatan sa kasinatian, ideya, ug panahom maoy laboratoryo sa lainlaing partikulo sa mga gumaran, nagsapupo sa labing lunhaw nga panabot nga, sa ngadto-ngadto maoy uyok sa kasaysayan sa ideya—kini ang nakapahimo kanilang mahinungdanon sa usa ka panahon.Sa kanunay, ang labing hamili nga magsusulat sinip-ak gikan sa sabakan sa kinatibuk-ang kasaysayan. Pagarpar man tingaling paminawon alang sa ubang dalunggan, apan ang maayong magsusulat nagpas-an sa kabug-aton sa kalibotan.

Nan, karon, dili ba nagkinahanglan uyamot og dakong pagpanalipod ang wanang sa pagpanulat batok sa mga puwersa o kahimtang nga makapugong o di man kaha makapamenos sa iyang produksiyon? Dili ba takos usab nga hatagan ang magsusulat sa iyang sibong pedestal diha sa diskurso sa pagpalambo sa nasod? Dili ba makataronganon nga atol sa politikanhon ug ekonomikanhong mga krisis, atong paminawon ang metapora sa mga magbabalak?

Hinumdomi: ang pagpadaplin sa mga magsusulat isip mahinungdanong sangkap sa malamboong katilingban maoy kamatayon sa espiritu sa katawhan.

Mouyon ko sa giingon ni Arthur Miller nga ang panaw sa katilingban mao ang pagpasig-uyon sa naandan (conformity), samtang ang panaw sa mga tawong malalangon mao ang panaw sa kagawasan (freedom).Ngano man? Kay bukid na kaayo sa salabotan sa usa ka yanong tawo ang pagpanukit sa iyang luna sa sosyo-politikal nga kahamtangan. Mas mahinungdanon kaniya ang pagtubag sa dihadiha nga panginahanglan sa kinabuhi inay sa abstraktikong mga butang. Samtang ang tawong malalangon, pananglit sa magsusulat ug pilosopo, anaa man kaniya ang gasa sa panabot ug gasa sa pagtuki sa mga dili makita, sa pagmatikod sa dili tataw, sa pagpangutana sa mga isyu, aron sa kapulihay, ang tawo mamahimong gawasnon. Tungod niini, dili nato kalimtan ang kinapungkayan sa buhilaman sa Helenika nga Gresya kansang gihabogon gipas-an sa mga pilosopo ug magsusulat. Balikon ko, tinukod ang ilang buhilaman sa mga pilosopo ug magsusulat, dili sa mga politiko.

Ug kon adunay mangutana nga makab-ot ba gayod kaha ang kagawasan? Kini maoy unod sa mga diskusyon ug lantugi sa lainlaing hugpong sa mga pilosopo. Kini paingon sa kalasangan sa absurdo. Apan way kaso. Tam-is man ang pagsignitsa di madakpan. Apan dili na tingali mahinungdanon kon makab-ot ba sa tawo ang tinuod nga kagawasan. Ang mahinungdanon mao ang pagbugtaw niini, ang pagpadayon sa pagpangita niini, ang pagpadayon pagpaniksik sa tago-lilong nga mga kadena nga nagbaligtos sa modernong tawo.

Sa laing pagkasulti, interesante ang magsusulat kay siya nagbugtaw sa panaw sa kalingkawasan sanglit ilawom man siya sa industriya kansang enerhiya gitumong alang sa abstraksiyon niining mga butanga. Ang dayalogo taliwala sa magsusulat diha sa iyang sinulat tabok ngadto sa magbabasa makatabang sa katilingban pagsubay sa maongimbisibol nga mga kadena. Kini dili man tataw apan ang resulta sa maong dayalogo magmugna og impormado nga hukom sa mga magbabasa nga mao ang katawhan alang sa mga isyung katilingbanon. Kon mangita man kitag kapuslanan sa magsusulat ngadto sa katilingban, kini ang mobarog nga kinatas-an. Busa, walay sinsero nga sinulat nga walay politikal

Apan ang akong gikahadlokan mao nga basin bayag ang kasamtangang magsusulat karon wala na gayod katumbok sa tinuod nga dagway sa katilingban tungod kay nagbansay na man sila sa ilang dagang sa sabakan sa kahayag? Kay wala nay libro nga gidili, basin wala na gyod tay lami basahon. Basin kuwang na sa tango ug kamandag ang atong pagpanulat…

nga tumong.

Lain nakong panahom mao nga ang pagtumaw sa usa ka magsusulat dili aksidente o tungod lang kay gipili sa magsusulat ang iyang dalan.Wala siya kunsari sa aparisyon sa usa ka santo o nalumay sa abrakadabra sa santelmo aron mamahimo siyang magsusulat. Sa ako nang nahisgotan, produkto ang magsusulat sa usa ka kultura. Usa siya ka isyu sa kamatuoran. Sa laing pagkasulti, sintomas ang usa ka magsusulat sa usa ka patolohikal nga kahimtang sa katilingban.Sa kawanangan sa imahinasyon sa usa ka magsusulat diha nakulit ang mga letra sa propesiya, mga tinguha, damgo, ug aspirasyon sa katawhan. Siya ang tigpamababa sa mga pulong nga dili ikalitok sa katawhan. Maong ang pagpatak-omsa iyang baba sa bisan unsang paagi mao usay pagtak-om sa panlantaw sa katawhan.

Kon adunay daghang motumaw nga magsusulat sa usa ka katilingban, unsa kahay buot ipasabot niini? Husto ka sa imong tubag. Dakog kahigayonan nga masakiton tingali ang maong katilingban. Kon nag-alintabo ang mga pahina sa ilang mga libro, pananglit,kalabot sa mga paglapas sa mga tawhanong katungod, kalabot sa mapig-otong mga puwersa, kalabot sa pagpanamastamas sa mga mahuyang ug hinikawan sa hustisya, kini maoy timailhan sa minglamay na nga mga sakit. Kay dili man mamunga og santol ang bayabas.Matod sa kinaraang pagya, kon adunay aso, adunay kalayo.

Kon tinuod ning akong pagduda nga sintomas ang magsusulat sa usa ka sakit, ug ang mga sinulat bunga sa kultura sa usa ka katilingban, nan, dakog kapuslanan ang magsusulat sa pagmugna og usa ka makiangayon nga katilingban.Sila diay ang nawala nga termino sa ekwasyon. Ania diay sa kamot sa mga magsusulat ang sekretong yawe sa kabag-ohan sa kahan-ayan.

Sa pikas bahin, unsa man usay atong tan-aw sa mga katilingban nga walay nagpakabana nga magsusulat bisan taliwa sa pihong dagway sa mga pagpig-ot?Kini ang nagkinahanglan og seryosong pagtutok. Basin dinhi, gitakopan ang ilang mga pahina, o may mga puwersa sakatilingban nga namung-ol sa mabungahong mga sanga kay buot timonan ang kontemporaryong barko sakasaysayan tumong sa pantalan sa walay kasegurohan aron kaalagaran lang ang pipila.

3. Ang Gipas-an Nga Bagahe Sa Usa Ka Magsusulat nga Bisaya

TINUOD nga pig-ot ang dalan sapagpanulat.Sa konteksto sa mga Bisayang magsusulat ug uban pang katribuhan sa kalibotan nga nanukad sa punto de bista sa pagpanulat isip mga magsusulat sa kadaplinan, walay mapaabot nga pinansiyal nga kabulahanan.Kon maoy imong ugmaron sa tibuok nimong kinabuhi ang pagpanulat lamang, lupig pa nimoy umang nga walay kaugalingong bayanan.

Unsay imong parahan nga mahalin ang imong sinulat nga libro? Praktikal kaayo ang akong tubag niini.Ang merkado sa mga basahon gihakop sa langyawng mga pinulongan ilabi na sa Iningles. Tungod niini, walay hungog nga andammosugal sabinulto nga pagpatik sa mga sinulat nga Binisaya. Ngano?Walay negosyante nga mosugot nga dili mahibalik ang ilang puhunan ug kapin nga ganansiya. Ang nagtikawtikaw hangtod karon mao ang karaan na kaayong magasing Bisaya nga kuwang na lang tugkan og sisi sa kadugay. Adunay mga publikasyon nga gitawag natog small presses apan kini matawag nga ginagmay ra kaayo tungod sa limitadong puhunan ug marketing network.Banidad ang una nilang tumong.

Sa pagkakaron, wala pa gyoy klarong critical culture ang Katitikang Sugboanong Binisaya. Naa, makita nimong malingaw na lang kaayo ang mga magsusulat nga dayegdayegon sa ilang mga kontemporaryo. Wala kitay kakuwang sa mga libro. Kon atong mamatikdan, maghilak ang buwan kon walay ilusad nga bag-ong librong Binisaya.Apan kutob lang diha. Ang mga libro dili lang unta kutob sa paglusad. Nagkinahanglan usab kinig mga pagtuki aron husayon ang mga bili ug aron motaas ang lebel sadiskurso sa katitikan.

Naglabi saatong mga magbabasa, mga magsusulat ra usab. Talagsa ra kita makahibalag og tawo nga magbabasa “lamang”. Kasagaran, magsusulat ra usab ang atong magbabasa.Naay mga tinun-an nga mobasa usahay. Apan kini tungod kay gisugo sa ilang magtutudlo. Ug kini nakapukgo uyamot sa halapad nga hagit sa pagpanulat. Sa laktod, nagsulat na lamang kita sa usa ka gamayng komunidad.

Apan atong ikalipay nga bisan niining maong mga hinungdan, daghan kaayo ang buot magsulat, daghan ang buot mamalak, daghan ang buot manugid sa kasinatiang Bisaya.Kon ato gyong hunahunaon, bayanihonna kaayo ang pagka magsusulat.

Apan hinunoa, kining mga butanga baya ang nakapatam-is uyamot sa atong pagpanulat. Kining maong mga kalisdanan nakadugang sa hagit.Pasayloa nga romantiko ako niining bahina.

Hangtod karon, lig-ong napatik sa akong alimpatakan ang giingon ni Nyor Erning Lariosa sa iyang pakigpulong atol pagnombrar kaniya sa UMPIL isip Nasodnong Alagad ni Balagtas. Sa iyang lanog ug daw dalugdog nga tingog, si Nyor Erning nagkanayon: “Kaming mga Bisaya, nanulat kami sa kangitngit.”

Usahay, dili gyod literal nga gipugngan ang magsusulat sa pagsulat. Hinunoa, sa kahimtang nato karon, ang nakahagit sa kagawasan sa magsusulat nga makasulat mao ang kawalay pagtagad sa katilingban ngadto sa kapuslanan sa mga magsusulat.

4. Ang Sekretong Pagpahilom Sa Mga Pahina: Usa Ka Pag-alkontra Sa Kaugalingon

DINHING bahina sa diskurso nga mobalising kog gamay. Akong suwayan pagsupak ang akong kaugalingon.Maong pasayloa ko ninyo. Nasayod ba mo nga mobati kog kasina sa unang panahon diin may mga magsusulat nga pangtaralon sa hukmanan, pangpresohon, pamatyon, o kaha ang mga libro gidid-an nga isirkular ngadto sa magbabasa? Apan akong klarohon, dili ko gusto nga mahitabo kini karon. Apan ang maong panahon— kon imong tan-awon sa pagkakaron— ang maong mga sinulat mao na ang atong ginabasa tungod sa matinud-anon niining paghulagway sa mga kasakit ug suliran sa ilang panahon. Oo, mangil-ad ang maong anib sa kasaysayan sa panulat. Apan ang akong gikahadlokan mao nga basin bayag ang kasamtangang magsusulat karon wala na gayod katumbok sa tinuod nga dagway sa katilingban tungod kay nagbansay na man sila sa ilang dagang sa sabakan sa kahayag? Kay wala nay libro nga gidili, basin wala na gyod tay lami basahon. Basin kuwang na sa tango ug kamandag ang atong pagpanulat.

Hinuon sa laing bahin, mahimo sab nga taktika kini sa mga malupigong puwersa nga dili tagdon ang diskurso sa mga pahina sa mga magsusulat ug dili sila isipon nga katipik sa pag-umol og maayong ugma aron magpabilin nga dili matayog ang patukoranan sa ilang kahangol sa gahom ug bahandi.

Mahimo man god nga dili ka literal nga pahilomon ang imong dagang. Apan kon wala kay makita nga opsiyon sanglit dili maayo ang atmospera sa pagpanulat, natural nga mawadan ka sa kadasig sa pagpanulat. Kon buot kang manubo ang tambok nga mga tanom nga masetassa imong hardin, himoang tabunok ang yuta. Kon buot kang mamatay ug masawot ang usa ka tanom, pasagdi kining maduas sa init. Mamatay ra kini sa iyang kaugalingon. Hinaot nasikpaw ninyo ang maong

analohiya.

Tingali, panahon sab karon nga atong usbon ang depinasyon sa kagawasan sa pagpanulat. Basin lahi na nga matang sa emansipasyon ang atong tinguhaon. Lahi na ang panahon. Basin wala ta makamatikod nga nagakausab ang dagway ug taktika sa malupigong mga puwersa.

Aduna akoy dili kompirmadong teyoriya nga ang magsusulat tugkan og bangkil sa dagang kon adunay tataw nga resistance sa iyang pagpanulat. Punto sa kaso mao ang nahitabong Latin American Literary Boom diin nabahan nila ang tibuokkalibotan sa ilang mga sinulat. Mao tingali nga nahimong tabunok ang ilang katitikan tungod kay gihagit man ang ilang rehiyon sa kutay sa mga diktador.

Apan buot nakong klarohon nga wala ta magkinahanglan og diktador aron kita makasulat. Ang buot ko lang ipasantop mao nga ang magsusulat nagkinahanglan og resistensiya sa gawas aron siya molipang. Sa laing pagkasulti, magsulat siya uban ang isyu.

5. Ang Mga Hagit Sa Bag-ong Panahon

MAGPABILING balido ang kapuslanan sa magsusulat kon magpabilin pa kanila ang awtoridad sa paghusay sa kasaysayan.Ania dinhi magminaog gahom ang usa ka magsusulat kay may pasensiya man siya sa pagpamalandong ginamit ang labing putling mga hiyas nga gibatnan sa iyang panghunahuna atol sa iyang pagpaningod sa mga butangbutang sa kalibotan. Sa laing pagkasulti, edukado ug impormado ang iyang mga panahom maong takos siyang tuohan. Apan mag-unsa kon kining maong awtoridad hagiton saartipisyal nga intelehensiya kansang katakos pagproseso og impormasyon nag-anam na usab kalawom?

Mosugot ba kita nga sa sunod nga mga dekada, magbasa na kitag mga balak nga sinulat sa inorganikong pangutok?Sa pagkakaron, daghan nang mga awit nga hinimo sa AI ug ako mismo dili na makaila nga gisampol ra diay ang tingog sa bantogang mga mag-aawit aron pagmugna og bag-ong mga awit.Sa umaabot nga katuigan, dili layo ang akong pagduda nga mapun-an og laing seksiyon ang mga librarya. Kini ang seksiyon sa mga libro nga ginama sa AI.

Niining nagakakusgan nga computing powersa atong panahon, ang politikal ug pilosopikal nga mga pangutana kalabot sa unsay tawo ug unsay kahulogan sa tawo nahimoan og lain nga anggulo.Kining mga isyuha gihagit gayod sa Edad sa Impormasyon. Makalilisang hunahunaon nga ang diskusyon sa mga pilosopo ug magsusulat kalabot sa metapisikal nga mga pangutana sa sa eksistensiyakansang tradisyon liboan na ka tuig nga gihinuktokan sa ilang talad, karon, nahimo na lang dagaw sa kasamtangang panahon. Mohilab ang akong tiyan samtang mamalandong nga kadtong tanan, lakip kining atong kasamtangan nga sibilisasyon nag-ungaw sa pagkapapas. Kay kadtong maong memorya isipon na man lang nga data sa AI aron sudlon ug kolonyahon ang labing balaan nga mga butang nga ania kanato isip tawo. Angartipisyal nga intelehensiya nakapausab gayod sa inuntolan sa bola. Maong aduna usay panginahanglan nga ang balaod sa duwang basketbol sa kinabuhi ug panulatipasibo niining maong bag-ong reyalidad. Kay kon dili, mamahimo kitang pahong ug way nahot ug momata na lang usa ka adlaw nga ang atong mga nobela, balak, ug sugilanon, kabahin na lang sa mga artipakto sa nahanawng sibilisasyon.

Gani, ubay-ubay na ang mga magtutudlo nga maoy opisyo ang pagpanakop sa mga tinun-an nga migamit og AI diha sa ilang mga panulun-an. Apan nasayod ta nga kini usa ka absurdo sa kataposan kay paspas man nga nausab ang atong panaw sa pagpangita sa tawhanong kahulogan. Ang kataposang gubat nga sudlansa tawo mao ang iya ra pong minugna nga multo.

6. Kalangkoban

ALIKARAW lang sa hunahuna kining kagawasan nga atong gihisgotan. Dili importante nga moabot ta sa maong tinguha. Apan dili kita mohunong sa pagpangita. Ginapos gayod ang tawo sa liboan ka gapos. Apan takos lamang nga kita way hunong nga mamadbad niining mga gaposa. Pinaagi niining panawa, nagmakahuloganon ang pagtunhay sa mga magsusulat. Kini ang bato sa atong bukubuko nga kanunay tang gipas-an. Kitang tawo tulay lamang paingon sa atong transendental nga panaw. Ang atong kahimtang karon dili mao ang atong kataposan. Tua sa unahan, sa di makita, sa way dagway, ug di tataw nga baybayon ang atong paingnan.

Kita moantos sa susamang kasakit, mobati sa susamang gugma, mosulat sa susamang nobela nga naghisgot sa atong balaanong mga bili.

Sa dili pa ko motapos, tugoti ko ninyo nga basahon nako kining balak ni Yehuda Amichai nga nag-ulohan og “A Man In His Life” nga akong gihubad sa Binisayang Sinugboanon:

Ang Tawo Sa Iyang Kinabuhi

Ang tawo wala nay panahon sa iyang kinabuhi alang sa bisan unsang butang

Wala siyay igong kapanahonan alang sa panahon sa katuyoan.

Sayop ang Ecclesiastes kalabot niini.

Ang tawo kinahanglan nga mahigugma ug masilag sa mao rang higayon, sa pagkatawa ug paghilak sa mao rang mga mata, sa mao rang mga kamot sa paglabay og bato ug pagtigom niini, sa pagmugna og gugma sa gubat, ug gubat sa gugma. Ug sa pagkasilag ug pagpasaylo ug sa paghinumdom ug paghikalimot,

Sa paghan-ay ug pagkat-ag, sa pagkaon ug paghilis sa kinaonnga gihimo sa kasaysayan sa daghang katuigan.

Ang tawo wala nay panahon.

Kon siya mawad-an, siya mangita, kon siya makakaplag siya mahikalimot, kon siya mahikalimot siya mahigugma, kon siya mahigugma magsugod siya paghikalimot.

Ang iyang kalag puno sa panahon, ang iyang kalag hamtong kaayo.

Ang iya lamang lawas ang magpabiling bag-ohanon sa kahangtoran.

Mosuway kini, ug kini masayop, maglibog, dili makakat-on, hubog ug buta sa maanidot nga mga pagbati ug sa iyang mga kasakit.

Mamatay siya sama sa pagkamatay sa sanga sa tinglarag, Maughan ug puno sa iyang kaugalingon ug matam-is, ang mga dahon migasking diha sa yuta, ang hubo nga mga sanga nagtudlo sa dapit diin adunay panahon alang sa tanang butang.

Hinaot nga kining pakig-ambit makadasig kaninyo ug makabukas og mga diskurso diha sa mga lawak-saringan, sa kadalanan, ug bisan sa atong pribadong kaugalingong paghinuktok.

Daghang salamat, maayong adlaw kanatong tanan. —