Ang Matuod Nga Sugilanon

(Napatik sa Bisaya, Pebrero 11, 1935)

SA kataposang titik sa akong gisulat, gipahagtik ko pag-ayo ang tekla sa makinilya. Unya misunod ang halalom nga gininhawa. Apan wala ako kapoya. Dihay usa ka butang nga sukad pa sa buntag wala mobulag sa akong kaisipan ug nakahatag kanakog diyotayng kakulba.

Aron pagtugkad sa makubaon kong pagbati, hunahunaa ang usa ka tawo nga sa una pang higayon natental ug napilit sa pagpangawat. Walay kalinaw ang iyang kahimtang. Kanunayng sanapan sa kahadlok ug usahay aboton sa pagbasol apan usahay usab mangisog paglig-on sa iyang buot.

Kay ako nakalapas sa akong katungdanan. Giabot akog kakulba kay nahinumdom sa usa ka kauban kanhi sa mao gihapong mantalaan nga nakasala sa iyang katungdanan. Karon, pagahikit-an ko ang iyang larawan nga mao lamay makaluluoyng talan-awon: sa gawas siya maoy hulagway sa dakong patusotuso nga bisan tingali sa iyang paningkamot wala gayod kini makasalimbong sa kagil-as sa iyang tanlag. Ako nga nakapaniid kaniya nakasabot kaayo nga gisamok siya kanunay sa kahadlok ingon sa makakita siya sa usa ka multo adlaw-adlaw. Dili lamang hibaloan nga mokalit siya pag-uknol sa iyang lingkoranan. Kon dunay kaubang kawani nga ipatawag sa magdumala, siya usab dili mahamutang ug magpakisusi nganong gipatawag ang kauban.

Ang gihisgotan nakong kauban mipahimulos sa iyang katungdanan, sala nga dili gayod mapasaylo sa ngalan sa kalinis sa among mantalaan. Ang akong sayop nuon dili sama sa iyaha. Ako nakahatag lamang og bakak nga balita, usa ka mao-mao— usa ka pagsakit sa akong kaugalingon aron maluwas sa atas nga pagkakusnot ang lab-as nga gihay sa usa ka dalaga ug dili kaulawan ang halangdong ngalan sa iyang mga ginikanan.

Sa kalit nahatindog ako, ingon sa nahagmata gikan nga nagdamgo. Pipila sa akong kaubang reporter nakaalinggat kanako ug nakatawa. Ang hinadyong sa makina sa silong maoy nakapauknol kanako. Tua gipatik na ang mantalaan! Nanaog ako ug mahinamon nga mikuha og usa ka hulad ug labi pang mahinamon sa pagpangita sa luna diin nagbuntaog ang akong sinulat nga balita. Tapos nako mabasa ang tibuok sinulat nga adunay kabisa nga 30 puntos, napugos ako pagngisli. Kabakak niini. Kon ang matuod hisakpan sa laing mantalaan sa sunod buntag, dayag nga makadawat ako sa mahinay apan makadulon nga sermon sa pangulo, kon dili man paluwaton sa katungdanan.

Karon nga nasayod na ikaw nga bakak kadtong akong balita, duna ikawy katungod sa pagpakisayod sa matuod nga sugilanon. Mahimo nga ako mahaipon sa panon sa mga walay buhat apan sa akong kaugalingon hambinon ko ang bayanihong pagbati nga naluwas ko ang batan-ong kinabuhi sa dalagang tinun-an nga wala gani makaila kanako, ug pagpakita sa tibuok kalibotan nga ang mga reporter mga tawo gihapon nga may kasingkasing sa tawo

bisan naanad na lamang sila sa mapait nga mga kamatuoran sa kinabuhi.

Ning akong isugilon, mahibalik kita sa usa ka Domingo tulo ka bulan na karon.

Dili ko lamang ikaw sultihan, pangutan-a ang ubang mga reporter unsa ang adlawng Domingo alang kanila. Sa maong Domingo, buntag, nakita ako nga nagyampungad sa ganghaan sa Metropolitan Theater. Nagtulutimbang mosulod ba kun mamisita ba sa babaye nga nakahatag kaamyon sa akong kinabuhi ug mga damgo sa akong pagkatulog. Sa pikas kilid sa dalan hialinggatan nako ang usa ka ambongang lalaki sa mahuping nga pamiste nga nagbarog atbang sa ganghaan sa usa ka tindahan sa bulak. Malagsik miliraw ang madamgohong mata niya. Lab-as pa gayod kadtong mga bulaka kay ang huyuhoy nga mihuyop paingon kanako nagdala man sa lainlaing kahumot.

Mitutok ako sa ulitawo. Ang iyang panagway mipasabot nga duna siyay gihulat. Kanunay siyang molantaw ngadto sa iyang wala, unya motan-aw sa iyang taknaan. Nasabot ko nga nagagil-as siya kay kayha dugay-dugay na ang iyang pagpinaabot. Nabasa ko sa iyang panagway nga siya nagpangutana sa kaugalingon: Dili ba kaha siya moanhi?

Gibiyaan ko siya sa buot ug nanghiling ako sa makatandog nga mga propaganda aron unta ako makabig sa pagpalit og tiket. Tapos sa pipila ka gutlo, miliso ako. Atol gayod nga nahulog ang puting bulak gikan sa dughan sa usa ka babaye nga duol kanako. Pinugngan ang liab sa sinina sa walang kamot, mitikubo siya aron pagpunit sa bulak, apan ulahi da siya kay ang butang didto na sa akong kamot. Sa diha nga gitunol ko kaniya ang bulak, nagkasugat ang among mga tinan-awan ug sa iyang mga mata ingon sa nalili ko ang iyang kalag. Madapiton ang iyang mga ngabil nga giduhig sa kasarangang papula, ang iyang mga aping misanag sa katimgas. Mipasalamat siya sa hagawhaw, ug mipadayon ngadto sa baligyaan sa tiket.

Misunod usab ako pagpalit og tiket. Pagbundak ko sa papel nga pesoson, dihay nahadungan kanako sa pagpalit og tiket. Sa akong tupad nagtindog kadtong lalaki nga naghulat didto sa tindahan sa bulak. Nahauna siya pagbiya kay ako naghulat pa sa akong sukli. Malagmit ang iyang lakang. Kaulion ako sa tiket, apan giabot ako og kataha sa maayong batang magbabaligya.

Kalit gikan sa matin-awong kahayag sa gawas, sa sulod ang lagitom nga kangitngit maoy misugat sa akong panan-aw. Mibarog una ako makadiyot duol sa ganghaan, mipadayon sa diha nga mahuhayag na ang akong panan-aw. Nagkatag pagpanglingkod ang dili daghang tawo. Gipangita ko diin lingkod ang dalaga. Didto siya sa lingkoranang huhalayo sa ubang mananan-aw. Apan siya dang usa. Milingkod ako dili halayo kaayo sa luyo, mahibulongon hain kayha kadtong lalaki.

Taudtaod milingi ang babaye ug gisagnunot ko usab pagtan-aw ang dapit nga iyang gilingian. Tuod didto ang lalaki nga mitindog ug mipadulong kaniya, apan wala dayon motupad kaniya. Midan-ag ang mga suga unya mingitngit na usab. Ang lalaki mitindog ug mitupad na gayod sa babaye. Nakangisli ako. Ang gugma duna gayoy kaugalingon niyang paagi. Ang wala tuod makaalinggat sukad sa sinugdanan makatuo lamang nga kadtong duruha wala magsabot nga mag-abot sa sine apan nga nagkakita lamang didto sa sulod.

Ako usab mibalhin ug milingkod sa likod gayod nila. Sa una kong pagtan-aw kaniya tinuod nga nabihag ako niadtong babaye. Apan unsa pa may kapuslanan nga mopaduol ako nga aduna na may nakatag-iya kaniya? Pagka mausisahon lamang gayod nako. Ug kinsa bay peryodista nga dili mausisahon? Sa akong gilingkoran mabati ko hangtod ang gininhawa sa babaye nga nakahatag kanakog kuyanap nga katahap ug nakadugang sa akong kamausisahon.

“Sa Miyerkoles, ha ba, Rita,” mihagawhaw ang lalaki sa Iningles, “mangadto kita, ha?”

Ang lalaki mihilig ngadto sa tuo aron masayon niya ang pagpamati sa babaye. Milabay ang dugay-dugayng kahilom. Wala magtingog ang babaye, kun Rita, hinuon mihingos makausa. Nagtuso-tuso ako nga nalingaw sa salida, apan ang akong mga

Halalom ang gugma. Dili matugkad. Dili maisip. Apan kini tinuod sa dughan nga mibati niini…

mata nagpasiplat kanila, ug hialinggatan ko nga ang dalaga namahid sa iyang mga mata.

“Rita, naghilak ka. Ngano?” Misukot ang lalaki.

Wala dayon motubag ang babaye. Misulti na unta kadto siya, apan ang pulong gituok sa laing hingos. Unya, misulti sa Iningles, “Kinahanglan, Toring, masayod na ikaw karon sa akong kahimtang.” Laing mubong kahilom. “Duha na ka bulan nga…” Wala siya makatiwas pagsulti tungod sa kapait niadtong mga pulonga.

Minglabay una ang pipila ka gutlo una pa motingog si Toring. “Karon diay nagbasol ka nga nahigugma kanako?”

“Dili kana maoy akong ipasabot. Ah, dili ako makapasabot kanimo. Dili ko ikaw mabasol. Ako ang tagsala.” Mikalit pagtuyod si Rita sa iyang gilingkoran, ang iyang lihok nagpaila kinaiya sa babaye nga tapos makahilak mangisog na lamang gayod pagharong sa mapait nga matuod.

“Nahulog ako sa matahom nga laang sa Manila. Nahimo akong usa sa daghang babaye nga bisan nanidlak sa kaanindot apan sa ilalom nagtago ang kasingkasing nga nag-agulo sa hilom tungod sa ilang pagkapukan. Apan kinsay ilang mabasol? Gihidlaw sila sa tumang kalipay nga kinaham sa kabatan-on, ug karon gibayran nila sa bayad nga masakit pa kaysa kamatayon. Karon wala na sila maghilak.” Mihunong siya makadiyot, nagbalay sa sunod nga mga pulong. “Ang tanang agulo sa mga babayeng naalaot dili madungog taliwala sa kagahob ning siyudad diin ang katawhan naghunahuna lamang sa kaugalingon nilang kabulahanan. Dili mo maila ang mga babaye nga nangaalaot. Nagpalibagbag ang hudkaya, katawa, kalipay, kalingawan— nanidlak sa katahom, kamabihagon apan maoy taptap nga dakong minaot.”

Si Rita wala na mohingos. Ang lalaki wala gayod mahagtingog. “Wala ko basoli ang paghigugma kanimo, gibasolan ko lamang ang akong kaugalingon,” mipadayon ang babaye. “Sa among lalawigan ang mga lalaki mangharana sa kagabhion, apan mahadlokon sila mangahas pagkusnot sa kaputli sa babaye. Paganhi ko sa siyudad nabihag ako sa iyang katahom nga wala sa amo, ug dihadiha gibati sa akong kalag ang halawom nga kauhaw. Sa gihinagbo ko na ikaw, ug sa nagkahigugmaay na kita, gibati ko ang katagbaw sa gipangandoy sa akong kabatan-on. Wala ako makalantaw sa unahan taliwala sa tumang hudyaka ug kalipay nga maoy gilamat mo kanako ug sa akong kahubog wala lang magkabana sa tanang nabuhat.”

Si Rita mihunong makadiyot unya mipadayon. “Dawaton ko unta kining akong gidangatan, apan— ang akong mga ginikanan! Gipatuon ako nila inubanan sa dakong paglaom. Unya, unsay akong gihalad kanila? Ang pagbuling sa hamili nilang ngalan.”

Taudtaod una pa mabati ang taphawng tingog ni Toring. “Sulayan ug paningkamotan ko nga maluwas ka sa kaulawan.”

SA sunod pipila ka semana, nalingaw ako sa dagkong mga balita— bugtong kalipay sa mga reporter. Kadtong hisaksihan ko sa Metropolitan, sa akong pagkalinga ingon sa nahikling lamang sa kinasuokan sa akong panumdoman. Unya dihay usa ka buntag nga wala gayoy kubit, mingaw pa kaysa tirana. Minglupad na lamang ang duha ka malaayng takna sa estasyon sa kapolisan, wala gayoy makapahugyawng taho. Ang sarhento de misa makapikal tan-awon sa iyang masubsob nga pagpanghuy-ab. Duha kun tulo ka reporter sa laing mantalaan, paglikay nga dili hitakdan sa pagduka sa sarhento, nanggula sa pagpangita sa makalingaw kanila.

Sa molakaw na usab unta ako, mibagting ang telepono. Giabot akog diyotayng katahap sa sunsong bagting sa telepono. Mitan-aw ako sa sarhento nga wala na magduka samtang namati, sa akong hunahuna ang panghinaot sa tago nga kadto mao untay dakong balita.

“Ha… hain maghikog? Oo… oo. Diin? Sa Collegiate Ladies Home?”

Wala na ako makahulat. Mihagong dayon ako ngadto sa dalan ug mitawag og usa ka taksi nga gipahaguros nako paingon sa maong dormitoryo.

Naulahi akog lima ka gutlo. Sa magbalantay sa dormitoryo hisayran ko nga ang babayeng naghikog gidala na sa ospital heneral. Ug sa walay langan gipahadyong ko ang sapyor padulong sa tambalanan. Pag-abot ko sa lawak sa masakiton nakita ko nga hiunhan ako sa pipila ka reporter, apan wala pa tugoti pagduol kay maluya pa ang babaye.

Igo akong nahatipon sa naghulat nga duha ka reporter,

nahatutok dayon ako sa usa ka maanyag nga nagbuy-od sa higdaanan. Nahatutok ako nga nagpukaw sa akong panumdoman, kay kadtong dagwaya ingon sa nakita ko kanhi. Unya mibiya ako sa tambalanan. Wala na kinahanglana nga magpakisayod pa ako sa hinungdan sa hitabo. Nanaog ako samtang nahanumdom sa bulak nga natagak gikan sa dughan sa usa ka dalaga.

Apan mibiya ako sa tambalanan dili aron pagtaho sa matuod nga balita. Sa kalit nahakalimot ako sa akong pagka reporter

apan nahinumdom nga dunay kasingkasing nga wala pa kahubsi sa dugos sa kaluoy. Nakahunahuna ako sa pagbuhat og usa ka butang, ug samtang ako naglakaw, pagahitan-awan sa mata sa kaisipan kadtong bulak nga natagak gikan sa dughan sa usa ka dalaga.

Misakay ako sa taksi ug mipadulong sa dormitoryo Collegiate Girls. Gikan sa usa ko ka higala nahisayran ko ang ngalan ug puluy-anan sa hinigugma niadtong naghikog. Mipadali ako pagpahatod sa dormitoryo nga gipuy-an sa lalaki diin hiabtan ko siya nga hapit na mopadulong sa iyang tulunghaan. Sa gikaatubang ko ang lalaki nga mitan-aw kanako sa madamgohong mga mata, gipakita ko ang akong tsapa ug gisultihan ko siya sa pagkuyog sa walay daghang langas.

“Ngano?” Mao day iyang nalitok, sa iyang nawong napintal ang dakong katingala nga gisagolan sa kakulba.

“Nunot lamang, masayod ka ra unya.”

Misamot ang katingala sa lalaki, nahatutok ang madamgohon niyang mata, sa pagtan-aw niya nga ang among gisakyan mihunong atbang sa tambalanan. Ambot ngano nga sa dakong pagpakahilom milusad lamang siya ug misunod kanako pagsulod sa tambalanan. Sa usa ka nars nga gitugyanan sa lawak gihunghong ko ang usa ka butang samtang ang akong kuyog gipahulat ko sa layo-layo. Ang gamayong nars wala maglangan sa pag-uyon, nagyango-yango sa iyang ulo ug mingisli sa kahimuot.

Gikamay ko ang akong kuyog ug misulod kami sa lawak sa mga tinambalan. Taliwala sa duha ka larayng mga katre mingsubay kami. Unya minghunong tupad sa katre nga duol sa tamboanan. Dayon kong lingi sa akong kuyog, apan wala siya makasid-ing sa nagbuy-od niadtong higdaanan kay naliraw ang matingalahon niyang mga mata. Gigunitan ko siya ug gitudlo ko kaniya ang katre ug dayon kong irog sa layo-layo.

Nahasiga ang madamgohong mga mata sa lalaki samtang nalain-lain ang bulok sa iyang nawong. Nahatutok usab ang dalagang nagbuy-od sa katre, mipahiyom sa hanap nga pahiyom sa usa ka tawong napagngan sa kalaoman.

Sa kalit, napalingkod ang lalaki sa ngilit sa katre, hinakop ang tuong kamot sa babaye. Nagtinan-away una sila. Usag usa buot motingog, apan usag usa naghulat. Milad-ok ang lalaki una makalitok.

“Rita, pasayloa ako.”

Mipahiyom gihapon ang babaye.

“Dawaton pa kaha nimo kining makasasala?” Gihugtan pagpislit sa lalaki ang kamot sa babaye.

Ang pahiyom sa dalaga masanagon. “Hangtod kanus-a dili katakpan ang akong kasingkasing alang kanimo.”

Dinhi nakamatngon ako nga wala na ako kinahanglana niadtong higayona. Busa migula ako sa lawak nga nahinumdom niadtong bulak nga natagak gikan sa dughan sa usa ka dalaga; apan nakapangutana pila kayha ka usa ka bulak nga natagak gikan sa dughan sa usa ka babaye.

(KATAPOSAN)

Sa kalit, napalingkod ang lalaki sa ngilit sa katre, hinakop ang tuong kamot sa babaye…