Ang Industriya Sa Pagbuhi Og Native Nga Manok

T(Unang Bahin)

UNGOD sa naghingapin nga gidaghanon sa populasyon, nahamutang sa dakong hagit ang produksiyon sa pagkaon ilabi na ang produkto gikan sa hayopan sama sa karne, itlog, gatas, ug uban pang meat products. Ang makanunayong pagtaas sa presyo sa karne sa kamerkadohan nagpakita lang nga nagkamenos ang suplay niini. Buot ipasabot nga dili igo ang ratio sa pagkaon ngadto sa kumakaon. Kon mas menos ang suplay kaysa panginahanglan, natural nga magkanihit ang suplay ug busa magkataas ang presyo.

Laing rason nganong nagpunay og saka ang presyo sa mga produktong gikan sa karne mao ang mahal nga gasto sa produksiyon. Nagpunay usab og saka ang bili sa tuktokon o lawog, bitamina sa hayop, bakuna, ug lakip ang uban pang gamit sa pagpamuhi og hayopan. Kini sa walay paghisgot sa pag-atake sa mga sakit, kawatan, manghahalab, o kaha sa mga epekto sa kausaban sa klima nga tatawng dako usab og danyos ngadto sa atong mga mag-uuma.

Ang mayoriya sa mapalit natong karne sa kamerkadohan gipadako sa komersiyal nga pamaagi ug busa gigamitan usab kini sa teknolohiya nga nag-atubang og risgo sa kahimsog sa mga konsumedor. Labaw sa kasagaran, gipadako kini nga gilawgan og pagkaon nga komersiyal nga gisangkapan sa sintetikong mga sambog nga adunay dili maayong epekto sa panglawas sa tawo. Tatawng dili kini maayo. Apan mao lagi, kon wala usab ang mga commercial chicken raiser, unsa may ikaul-og sa nagpadayon pagsulbong nga populasyon? Nagkinahanglan og dinalian nga panahon ang produksiyon sa pagkaon kay dili man makahuwat ang atong tiyan—mohilab man gyod kini kada bagting sa tingkaon. Apan kon etikal pa ba kining maong pamaagi sa pagpamuhi og hayopan, kini dako kaayong pangutanang moral nga malisod tubagon kay adto man kita mosangko sa bung-aw sa absurdo niining tanan. Sa panultihon pa, mogunit man gyod kita sa suwab sa espada kon anaa na sa tunga sa lawod.

Adunay dakong kakuwang karon sa karne, ilabi na ang karne nga organiko. Sa bisan diing dapit, walay bastante nga suplay sa karneng organiko. Daghan ang mangita apan walay baligya.

Ang linya sa suplay niining maong produktong pang-umahan magkaputol-putol kay depende man lang sa buot ug gana sa maguuma kanus-a siya manakop og manok aron dad-on sa tabo. Segun sa imbentaryo sa DOST, ang populasyon sa native nga manok kaniadtong 2020 anaa lang sa 80.7 milyones ka ulo. Sa tinamban nga pagkuwenta, kon magdungan tang tanang Pinoy sa pagtilamo og native nga manok, tataw nga kuwangon ang gidaghanon sa maong hayop sa usa lang ka adlaw nga pangonsumo. Kataw-anan kay ang atong nasod usa man ka agrikultural ug pangisda nga arkipelago. Intonses, abunda unta kita niining produktoha.

Apan alang sa atong katuyoan, maoy atong hatagan og pokus ang native nga manok. Bisan tuod kon aduna nay daghang matang sa native nga manok nga gikan usab sa laing nasod (sama pananglit sa Dominant CZ, Australorp, Sasso, Rhode Island Red, Plymouth Rock, ubp.), apan kini sila matawag natog dili atoa. Sa laing pagkasulti, na-domesticate lang kini sila apan dili sila taga dinhi sa atoa.

Segun sa mga pagtuon sa mga eksperto gikan sa lainlaing institusyon, adunay daghang mahinungdanong barayti ang native nga manok sa Pilipinas. Apan maoy atong hatagan og atensiyon kining komun nga makita nato sa kabanikanhan. Kini mao ang Banaba (gikan sa Quezon ug Batangas), Camarines (gikan sa Bicol), Joloano (gikan sa Jolo), Bisaya (gikan sa Cebu ug silingang mga isla), Darag (gikan sa Panay, Guimaras, ug Negros),

Gani, mahinumdoman lang kining klaseha sa manok kon adunay mga bisita nga moabot, adunay mangitag til-ogon kay bag-ong naulian sa pagkalaygay sa balatian o kaha bagong nanganak, o kaha adunay dinalian nga bayranan. Sa laing pagkasulti, wala seryosoha sa mga namuhi nga mag-uuma…

Tagalog (gikan sa Bulacan ug ubang probinsiya sa Luzon), ug ang Paraoakan (gikan sa Palawan).

Matag usa niining maong matang sa native nga manok adunay iya-iyang pamatasan, gidak-on, kolor sa balhibo, porma sa tapay, ug edad sa paghamtong. Apan bisan niining tanan, aduna silay hiniusa ug komun nga mga characteristic: haom sila sa kondisyon sa atong nasod. Tingali tungod sa kadugay na nila dinhing naglungtad sa atong mga lokalidad, nakabaton na silag katakos nga mabuhi pinasibo sa atong kondisyon.

Ang kasiglohan sa paglungtad sa pila na nila ka henerasyon nagtudlo kanilag katakos nga mabuhi ug manikaysikay nga halos sila-sila na lang. Ug dili sab gyod nato ikapanghimakak nga ang karne sa native nga manok mas lamian tandi sa ubang komersiyal nga matang sa manok. Sa sabaw pa lang sa linat-ang manok nga native, maglatab-latab na kini sa kalami bisag lamasan lang og luy-a, tanglad, kapayas, ug pila ka pal-ak nga kamuggay. Kadtong gikan sa halayong dapit ug mopauli sa ilang isigkaprobinsiya, makapamatuod niining kalami sa pinahambon nga linat-ang manok nga mao ray makapahuwas sa gibating kasablok.

Apan nganong nihit man gyod kaayo ang native nga manok? Dugay ko ra kaayo kining gipangutana sa kaugalingon. Kay tataw man god kaayo ang panginahanglan apan nganong wala man kini matubag sa mga mag-uuma?

Tingali tungod kay bisan niining pugoso nga kamatuoran, nihit pa gihapon kaayo ang dinaghan nga pagpamuhi niining native nga manok. Kasagaran, nagpabilin kining kutob lang sa pagbuhi diha sa atong mga nataran ug mahulog lang nga gisabin sa ubang buluhaton. Gani, mahinumdoman lang kining klaseha sa manok kon adunay mga bisita nga moabot, adunay mangitag til-ogon kay bag-ong naulian sa pagkalaygay sa balatian o kaha bag-ong nanganak, o kaha adunay dinalian nga bayranan. Sa laing pagkasulti, wala seryosoha sa mga namuhi nga mag-uuma. Nahulog nga pakapin ra sa ilang oras ang pagbuhi sa lumadnong manok. Gani ang uban, gihimo man lang nga kalingawan. Busa, dili kini matawag og usa ka dakong industriya nga nagtinguhang makaprodyus og dinaghan nga ulo alang sa karne ug itlog nga gitumong alang sa panguwarta.

Aduna baya untay daghang bentaha ang pagpamuhi og native nga manok. Nag-una niini mao ang dakong demand sa karne niining matanga sa manok. Kasagaran sa mga mag-uuma dili ganahan mobuhi kay dugay man sab kining mohamtong (gikan sa unom hangtod sa walo ka buwan). Ang wala lang nila mahunahuna mao: dili kini lisod buhion tungod lagi kay adapted na kaayo kini sa kondisyon sa atong nasod. Ang mga hayop ugod nga lumad sa

usa ka dapit aduna nay kahimtang sa panglawas nga dili dayon matakboyan og sakit sanglit ang ilang immune system naanad na man sa mismong lokalidad. Laing bentaha sa pagpamuhi og native nga manok mao nga wala na kaayo kini magkinahanglan og igong panahon sa pag-atiman. Tultolon rag patuktok sa buntag ug hapon ug kini motultol na sa pagpauli kon diin sila maanad nga mohulop. Gani, mabuhi ra man kini kon pasagdan lang nga manikaysikay ug mangita ra usab og ilang kabatogan sa kagabhion. Laing bentaha mao nga dili kini lisod patuktokon. Mokaon ang native nga manok og bisan unsang ipatuka sama sa tahop, mga biya sa kosina, mga tinagsip ug panit sa utanon, mga biya nga kamote, gabi, kuryoso, mga hinog nga kapayas, lubi, mga insekto, ug uban pang pagkaon nga ilang mapalgan sa ilang pagsalibudhay. Kugihan usab molumlom ang himungaan nga native ug maayo kaayong modala sa iyang mga piso hangtod na sa pagtali. Busa, makalikay kita sa dakong gasto sa paghatag nilag kainit sa incubation sa mga itlog hangtod na sa brooding sa mga piso nga bag-o pang napusa.

Kon atong itandi sa komersiyal nga mga manok, ang native

nga manok mahimo ra gyong walay interbensiyon gikan sa tagiya kay mismo ang iyang pamatasan wala na magkinahanglan og dakong pag-atiman. Ang numero unong rason nganong patuktokon kini sa tag-iya mabuntag ug mahapon mao nga aron dili kini mag-ihalas. Magtimaan man god kining manok sa oras nga gianad nimo sa pagpatuktok. Kon dili nimo anaron sa pagpatuktok, mabuhi man gihapon sila apan mao lagi, dili na sab mopauli kay adto na man sa banwa magtugdonan o kaha moadto sa laing nataran diin abunda ang tuktokon.

Apan mao lagi, tungod niining tinapolan nga pagbuhi sa native

nga manok, wala usab makita sa mga mag-uuma ang dakong potensiyal niini. Sa tinuod lang, hunahuna lang nga kon mabuhi ug mosanay gani sila sa pinugos bisan pasagdan lang, unsa na kaha kon seryosohon gyod ang pag-atiman kanila? Gani, aduna na man gyoy misugod sa pagpamuhi niini sa dinaghan ug ilang namatud-an ang dakong potensiyal sa native nga manok.

Sa sunod isyu, atong hisgotan ang mga paagi unsaon pagpasanay sa native nga manok sa dinaghan nga ulo.

(PADAYONON)