Ginikanan o Gumikanan?

PAITA man ning kahimtang karon sa atong katilingban diin ang mga bata ingog pinasagdan na ba? Haay, di na lagi kuno badlongon kay duna lagi silay katungod na kuno isip gagmayng buhi nga tawo. Hah? Wa ko kasabot. Duna diay sayop atong mga ginikanan pagpadako kanato nga gibiyaan man natog maayo ang ilang mga prinsipyo isip ginikanan ug gihalog kining mga moderno kunong urog sa pagpadako sa bata?

Aw, dunay sayop ang daghang ginikanan sa pagpadako sa ilang mga anak kay kon makakastigo mora man sag sila limpiyo apan di sab na rason nga dili na mamadlong, uy! Ang problem karon kay ingog gisalikway na ang namat-ang mga prinsipyong gipatuman sa mga ginikanan apan wala say gikahulip nga gipatuman nga sakto. Maayo na lang tong sayop nga atong giagian sa ilang mga kamot kay naporma ta, na naporma ba god ning mga batan-on karon? Mao nay di nako masabtan. Tinuod duna tay wa ganahi, labi nag sige tag kabunalan, kon dili bakos, sanga pa gyod sa bayabas, o ba kaha tsinelas, apan panghimaraoton na lang gyod nato atong mga ginikanan tungod kay paminaw nato sakto ta? Ha-ha-ha, isoga nako, uy! Apan kon mao ni karon ang sonata, nga ang atong mga kasakit gumikan sa atong ginikanan nga mga walay buot, grabe kaayong mamunal, paminaw kaha nato dili pod ingon ana unya ang ibasol sa atong mga anak kanato kay gipasagdan nato sila?

Panaad nako nga mag-inisog na karon kay ingon og napura na ko ining dagan sa kinabuhi sa atong mga batanon. Paita gyong paminawon nga sa akong surbe sa usa ka purok, sa 37 ka bubong, ingon og tulo ra ka pamilya ang walay problema sa anak. Naay usa ka balay nga ang iyang duha ka anak-babaye, 19 ug 17 ang pangedaron, mga burikat na karon. Ilang inahan milayas, mikuyog og laing lalaki. Ilang amahan, si Simon nga anak ni Erik, akong klasmeyt, naadik. Nagminyo silang mga bata pa kay matod pang Simon, sobra ra kakusog ni Erik mangastigo. Makalimot lang siya og puno sa tadyaw, kay mipahulay siyag sag-ob, gibunalan sa siya dayon og lipak sa kawayan. Kaedad nako si Erik, ug kaila kos iyang mga ginikanan. Maayo man to sila, mga higala sab sa akong ginikanan, ug kabalo ko nga naguol kaayo sila dihang nagtaban si Erik sa anak ra pod sa among silingan kay, matod pa niya, guwapa ra sab kaayo si Ines, nga maadto sa lain. Aw, second year high school pa pod ko niadtong panahona, maong minganga ra pod kos iyang desisyon. Nakuyawan gani ko adtong panahona basin naa poy mokalit og taban sa akoa, nakalimot kong di man diay ko guwapa. Ha-ha-ha. Nah, wala ko kahibalo nga kaburikat ang maabtan sa iyang duha ka apong mga guwapa ra ba gyod sab tuod.

Taymsa, kinsa pod tuod ang sad-an ini: si Erik, si Simon, ilang mga asawa o ang katilingban? Komplikado, no? Pero makita nga naa gyoy ingog latayan nga nasubay.

Tinuod, “there is no reason for violence gyod for whatever reason”, matod pa, apan naa pod bayay pagaingnon nga “spare the rod and spoil the child”. Sayop ba ang ginikanan ni Erik sa pagbadlong kaniya nga di manguyab og sayo? Sayop ba pod ni Erik nga isog kaayo siyang mibadlong kang Simon nga dili unta maparehas niya? Sayop ba si Simon nga wala na maningkamot nga mamaayo nga bana ug amahan? Si Ines, ang kamagulangan ni Simon, wala man to naburikat dayon. Matod pa niya, 15 anyos pa lang siya, nakatilaw na siya kay usa ka adlaw, gikamang siya sa higala sa iyang amahan nga mihatod sa iyang hubog nga amahan sa ilang balay. Tungod kay ang ilang balay walay kuwarto, nagligid silang upat sa salog nangatulog. Iyang amahan, ang higala sa iyang amahan, si Ines ug ang iyang manghod nga si Flor. Pagka kadlawon, nabantayang na lang ni Ines nga diha nay mga kamot nga naghilam-hilam niya, migakos, ug nanghalok. Maayo gani kuno adtong panahona kay halos buntag na ug daghan na ilang nabatian nga gatikawtikaw sa silingan. Walay nahitabo kaniya niadtong panahona, apan gibalikan siya pagkasunod semana, dihang ang iyang manghod didto natulog sa silingan kay nagtan-aw og TV, ug ang iyang amahan puwerteng huboga nga bisan giunsa og sipa sa iyang higala wala gyod mikihol.

Wala kuno si Ines kasabot sa nahitabo kaniya, apan maayo ra man sab kunong nag-alam-alam ang higala sa iyang amahan maong paminaw niya uyab sila. Sukad niadto magkawat-kawat na sila apan sa dihang nasayran niya nga polis diay kadto nga higala sa iyang amahan, magpangayoan na siyag kuwarta kay usahay sab lagi magutman man sila sa iyang manghod. Sa dihang nahibaw-an niya nga minyo diay ang polis, nahadlok siya, apan kay 17 na siya, daghan na siyag nasabtan, maong nakadesisyon siyang dili magpuyo sa iyang kasakit. Nanawat siyag laing mga “uyab” sukad niadto. Nah, wala na ko kahibalo unsa nay nahitabo nila kay nag-CoVid man, wala na kasuroy si Ines sa among balay. Karong bag-o, nakita na lang nako sa facebook nga siya ug ang iyang manghod nga 17 na say pangedaron karon, nagbikini nga gi-video sa usa ka kaligoanan.

Kadumdom na hinuon ko sa estorya sa kinabuhi ni Marilyn Monroe, ang maanyag nga Amerikanang artista nga gidungog nga nakabit ni kanhi John F. Kennedy, ika-35 nga presidente sa Amerika, mga tuig 1961 hangtod 1963

Ang problem karon kay ingog gisalikway na ang namat-ang mga prinsipyong gipatuman sa mga ginikanan apan wala say gikahulip nga gipatuman nga sakto. Maayo na lang tong sayop nga atong giagian sa ilang mga kamot kay naporma ta, na naporma ba god ning mga batan-on karon?

kay wala kahuman sa iyang termino kay gipatay man god tawon niadtong ika-22 sa Nobiyembre 1963 nga hangtod karon wala pa masayri kon ngano. Nianang mga tuiga sab sikat kaayo si Marilyn isip usa sa maayong artista sa puting tabil sa Amerika. Tungod niini, nadato kaayo si Marilyn, ug daghan kaayo ang ganahan kaniya. Apan wala siya magdako nga ingon niana ang kinabuhi. Nagdako siyang bungkag pod ang pamilya ug nabuang pa gyod ang iyang mama apan kay sa Amerika man lagi, giatiman siya sa gobyerno, apan nagbalhin-balhin sa gitawag og mga foster home ug orphanage hangtod sa edad nga 16 diin nagminyo na lang siya kay di na siya ganahan mopuyo na sab og kang kinsang balay hangtod ma-18 na siya. Dunay mga taho nga sa edad nga 15, nakamangan sab siya ug nalugos. Ug di lang kay kausa ra nalugos. Maong bisan kinsa pang lalaki ang iyang kadulog, paminaw niya, wala maulii ang kahaw-ang nga iyang gibati sa unang 16 ka tuig sa iyang kinabuhi.

Lain ang estorya sa kinabuhi ni Brayan nga anak ni Dodong nga silingan ra sab nilang Erik. Mga 5 anyos pa nis Brayan apan maingon nag tigulang nga maghukdong sa ilang tarangkahan sayo sa buntag. Nagdako siya didto sa balay sa igsoon sa iyang apohang babaye nga mitaliwan na niadtong bag-o pa siyang natawo. Sa dihang nag-usa na siya ka tuig, napreso iyang amahan, ug wala sab madugay napreso ang iyang inahan ug apohang lalaki sa mao rang salaod: droga. Maong naa na siya nagpuyo sa iyaan sa iyang amahan. Kanit-kanit nga problema gyod. Kamanghoran si Brayan, apan pagkapreso sa iyang mga ginikanan, ang iyang duha ka magulang nga babaye didto na manimuyo sa Manila, kauban sa igsoong babaye sa iyang amahan. Ang usa niya ka igsoong lalaki tua sa Sugbo, kauban sa iyang mga apohan nga ginikanan sa iyang inahan. Ang lain niyang igsoong lalaki tua sa Iligan, kauban sab sa igsoon sa iyang inahan. Hinuon, dili ingon nga namingaw si Brayan kay pagkamatngon niyag buot siya na man lang usa kauban ang iyang Lola Charing. Wala lang kuno siyay nahibal-ang buhaton kay ang iyang Lola ra may galihok, siya gakurongkurong. Wa pod siya badlonga nga dili maayo nang blangko ang utok sayo sa buntag. Haay, ambot unsa say naa sa utok ni Nang Charing nga dili man gani niya halos estoryahon si Brayan. Paita gyod. Unsay iyang kaugmaon na sab?

Ambot kinsa ninyo ang nagbutang og importansiya sa gabuhaton sa bata sayo sa buntag. Nakahinumdom na hinuon ko sa akong apohan, inahan sa akong amahan.

Puyra handom, kang Lola Cita, apan daghan kog natunan kaniya, sama sa daghan sab kog natun-an kang Lola Goring, inahan sa akong inahan, bisan kon layo ra silang duha. Sa kabukiran sa Cebu si Lola Cita. Sa baybayon sa Mindanao si Lola Goring. Maong lainlain ilang pamaagi sa pamadlong.

Lola Cita: Nganong gatuk-ong ka sayo sa buntag? Mao nay sinugdanan sa kataspokan. Hala, adto na kay wala nay sulod tubig ang tadyaw. Pun-a na. Pagkahuman pamahaw, paglubo mo didtos kamalig.

Lola Goring: Dili lagi magkurong-kurong sayo sa buntag! Mao na ngano magtinapol tibuok adlaw! Pamisbis na. Paghuman, pangandam kay manginhas ta samtang wala pay Adlaw.

Klaro nga dili lang badlong akong nadawat, mando pa gyod. Unya magsunod gyod na. Kibali, wala kay panahon magtanga kay nakahan-ay na ang sunod buhatonon. Sa di pa matapos ang ikaduha, makita ka na, ug naa na say ikatulo ug ikaupat nga mando. Hahaha. Kausa, misupak na gyod kong Lola Goring:

Lola Goring: Sayo sa buntag gani, hinagbangon, human og ampo, lihok dayon. Mao nay gitudlo kang Rizal sa iyang

Mama. Mao nga daghan kaayog nahimo si Rizal sa iyang kinabuhi.

Ako: Pero patay man sab si Rizal.

Lola Goring: Kasuberbiyo mo na ba, grade four pa.

Ako: Mao bayay sulti sa among maestra. Kugihan si Rizal kay maayong pagkatudlo sa iyang mama pero gipatay sa mga Katsila kay wa ganahi sa iyang binuhatan.

Lola Goring: Dili na sa patay o buhi. Ang importante duna kay nakitang maayong binuhatan sa imong mga oras nga buhi!

Dihang misupak na sab ko kang Lola Cita:

Lola Cita: Ngano bang magtuk-ong man gyod hinagmata?

Ako: Gahunahuna pa ko unsay una buhaton, La.

Lola Cita: Hastilan, mangulipas pa gyod. Hinagmata sa buntag, human mangaliyupo, manghilam-os dayon aron makamata imong utok, ayaw paghulat nga momata og iya imong utok.

Ako: Ngeee.

Lola Cita: Angay sa tawo, sa wa pa matulog, nahan-ay na sa utok unsay buhaton hinagmata sa buntag. Maong ang pagmata sa utok maoy unang himoon.

Nah, nagdako ko nga ilang mga tingog akong madunggan hinagkabuntag, uy! He-he-he. Maong dili ko kasabot nganong gayagaw ang mga bata karon ug gabasolon ang katigulangan sa ilang hiwi nga mga binuhatan karon. Tinuod, nahimangod ko sa mga badlong sa duha ka tigulang niadtong bata pa ko. Bagutbot pa lay imo, kayugot, ug masuk-anong pagsupak, apil na tingali tunglo, nahimo ko na, apan sa nagkataas akong edukasyon, ug sa kalisod sa akong kinabuhi kaniadto isip estudyante, kanang ilang mga pamadlong maoy akong gitamdan. Kaluoy sa Diyos nasakto ra baya pod akong dagan, maong mapasalamaton kos akong katigulangan.

Nganong ang mga bata karon ang ilang kagahapon nahimo mang rason sa ilang kahigwaos ug ang mga ginikanon sab, ang kagahapon say rason sa ilang mga binuhatan?

Higala 1: Sus, Mareng, naningkamot gyod ko nga dili maagian sa akong mga anak ang atong naagiang kalisod kaniadto. Tiaw ba tong atong sinag-obay!

Ako: Heh, di man nato sala nga magsag-ob tas una kay wala pa may water district!

Higala 1: Heh, di ta makasag-ob kon duna pay kuwarta silang Nanay ug Tatay isuhol og manag-obay.

Ako: Unya, wala tay handomon karong pamayabas sa dalan, gukod-gukod sa mga alindanaw ug alibangbang, ug kahadlok sa mga irong buang?

Higala 2: Bitaw ba? Pero sobra ra sab to sa una, uy! Kinahanglan ang sinina binuktonan gyod ug serado ang liog. Kinahanglang ang sinina kutob sa tuhod o saylo sa tuhod. Lupig pa natoy unlan. Ha-ha-ha.

Ako: Nah, ganahan sab diay kang magtan-aw sa imong anak-babaye nga halos gahubo sa kalye? Maayo na lang gani sa atong panahon kay ingon ana ra. Sa panahon nilang Maria baya, lalaki ug babaye, angay nga dili makita ang lawas. Sa babaye, angayng dili maklaro ang ugdo sa tutoy, ug ang sa lalaki, angay dili maklaro sab ang ugdo sa ilang utin. Ang katigulangan nakasabot nga kining mga parteha sa lawas nagdala og lawasnong tinguha nga dili mao.

Higala 2: “…”

Higala 1: Unsa may naa ana?

Ako: “…..”

Mao tingali ning ang mga bata pangutan-on, nganong ingon ana ka? Ang tubag: si Mama man god… Hu-hu-hu… Si Papa pod…! —