Pagbuot Ni Bathala
(Napatik sa Bisaya, Pebrero 25, 1935)
MI
IHUROS ang unos. Ang mga sanga sa kakahoyan nangabali. Ang kalanggaman mingkuray ug nangahilom.
Ang bukid sa Manlunas nga nagatuybo labaw sa sa silingang kabukiran, maoy labing gikuso-kuso sa hangin. Nanglugpad ang mga atop sa kabalayan.
“Hesus! Hesus!” nagkanayon ang usa ka inahan sa atubangan sa alampoanan sa diyotay niyang payag.
Nagkakusog pagsamot ang hangin. Dagkong mga kahoy nangaluad ug nangapukan. Ang tibuok kalibotan nagdibal. Nauyog ang payag, unya mipaka ug mitakilid.
“Berto, manganaod kita!” Miagda ang inahan sa iyang anak-ulitawo nga nagalingkod sa suok. Ug nanaog gilayon uban ang pagdahom nga misunod pagkanaog ang iyang anak.
Apan si Berto daw wala makadungog, nagpadayon paghinuktok. May lain siyang gipalandong nga nakapakubakuba pag-ayo sa iyang dughan.
Prak!
Napukan ug nahimusmos ang payag sa yuta. Si Berto nataban!
Ang inahan, sa pagtuo nga ang iyang anak hidat-ogan ug natusak sa nahugno ug nangabunggong mga sagbayan ug mga salagunting, gikuyapan sa kalisang ug nahipaumod tupad sa napukan niyang payag.
Apan si Berto wala diay maunsa. Migula gikan sa ilawom sa atop nga nahitaklob kaniya ug midali pagtabang sa iyang inahan.
Sinagakay sa mga bukton sa anak, miyahat ang mga mata sa tigulang inahan ug hing-ulian dayon sa panimuot diha sa pagkamatngon nga wala diay madaot ang iyang anak.
II
USA ka adlaw sa wala pa mohuros ang bagyo, si Nitay, usa ka maayong bata sa bukid ug hinigugma ni Berto, miduaw niini ug nagpahibalo nga siya, uban sa iyang amahan ug inahan, mogikan padulong sa Bohol aron pagpanabang pagani sa kahumayan sanglit tinggalab na man sa maong dapit. Maoy ilang nabatasan gayod nga matag ting-ani mangadto sila sa Bohol aron pagpanabang, ug inigpauli, magbaguod sa daghang humay nga tinabangan.
“Daotan ang panahon.” Mitambag si Berto. “Dili maayo nga kamo manggikan. Tan-awa ang kinaiyahan, dili lang kay nagakisdom, nagapaila sa mapintas nga unos nga dumadasmag.”
“Giingon ko bitaw si Tatay, giingon ko nga paaboton una ang malinawong higayon; apan mitubag lang nga, manggikan kun dili manggikan, managsama ra nga kami mangamatay sanglit wala na man kamiy kalan-on. Nasayod
ka bitaw nga ang tinagidyot nga alanihon sa atong baol gidagmalan ug nangahurot sa dulon. Maayo gani kamo kay nakahipos man og pipila ka bakid sa miaging tingani.”
“Nakapasubo uyamot kanako, Nitay, kanang tinguha ni Tatay mo sa paggikan gayod sa taliwala ning mahulgaong panahon. Oh, kon may kagahom pa unta ako sa dili pagtugot kanimo…!”
Wala kapugngi sa mga tambag, nahinayon gayod paggikan si Nitay ug ang iyang mga ginikanan. Gihatod ni Berto sa baybayon sa kaadlawon niadtong adlawa.
Ang hangin wala pa magpakita sa makuyawng kusog ug kabangis.
Diha nga ang hangin mapintas uyamot, nagahulga na sa pagguba sa kalibotan, si Berto, sa pagtuo nga hingatlan sa taliwala sa lawod ang sakayan sa mga kasuod sa iyang pagbati, ug nga sa walay pagduhaduha gilamoy sa nagbukal nga dagat, mibatig dakong kakulba ug naghinuktok sa suok sa ilang payag. Mao nga wala lang siya makamatngon sa tingog sa iyang inahan nga miaghat sa pagpakigpanganaog diha nga ang ilang payag mitakilid sa atubangan sa mapintasong dasmag sa unos.
III
SA paglurang sa hangin, mikaylap ang balita nga makalilisang. Nasangyaw nga sa baybayon may mga sakayan nga gipangdagsa ug nangabuak ug may patayng mga lawas sa tawo nga nakita.
Nangurog sa kakulba, si Berto milugsong aron pagtino sa mga balitang makahahadlok, ug sa taliwala sa dakong kaguol nga migupok sa iyang kalag, iyang nakita ang patayng mga lawas sa amahan ug inahan sa iyang hinigugma.
Si Nitay—ang patayng lawas ni Nitay—wala igkita, wala hipalgi; apan si Berto ug ang tanan nanagtuo nga kadto dili gayod makaikyas sa kamatayon, ug sa walay duhaduha gitukob intawon kadtong alaot sa dagkong mga iho.
Unsay bation sa tawo nga mahigugmag tinuod sa
Dili sayon ang nahiagoman sa kapalaran sa gugma nila ni Berto ug Nitay. Napukan kini sa bagyo sa pagsulay…
atubangan sa labing mahinuklogong kadaot sa iyang hinigugma? Nawad-an sa tanang kalaoman ug sa bugtong himaya sa iyang kinabuhi, si Berto kon wala pa hawiri sa kaikog ug kawili sa iyang inahan, mosalom unta sa dagat ug maglumos sa iyang kaugalingon aron didto sa laing kinabuhi, adto nila tumana ni Nitay ang ilang mga saad nga, dinhi sa yuta, gihikaw kanila sa walay puangod nga palad!
Ginaid sa kasakitan, si Berto kanunay na lang manampiling, nagatungok. Wala na siyay damgo sa kinabuhi. Iasa pa tuod niya ang pangandoy sa kabulahanan nga nahugno na man ang iyang langit?
Apan, oh, kadakong tugahala! Sa kinataliwad-an sa bagyong mapintas sa mga kasakit nga sa iyang dughan nagahuros kanunay, midangat sa iyang mga kamot ang usa ka sulat. Sulat gikan kang Nitay! Iyang naila ang mga titik nga kinudlit gayod sa iyang Nitay. Hapit siya kuyapi sa dakong kahinangop. Pipila ka bahin sa mga tudling mao kini:
Labihang kusoga sa hangin. Nagsiyok ang kalibotan. Mibukal ang dagat. Gisagunson paghapak sa nagpungasi nga balod ang among sakayan hangtod nga nalunod ug nawatas-watas. Nakaabay ako sa katig nga nahimulag samtang si Tatay ug si Nanay nanagkumpayot sa lawas sa sakayan. Nagkabulag kami binanlas sa sulog nga walay tumong. Nag-utaw-utaw ako linamba-lamba sa dagkong mga balod ug hapit ako mawad-i sa panimuot. Salamat nga naluwas ako sa usa ka lansa nga mitadlas sa makalilisang nga kabaloran.
Samtang diha ako sa lansa, hinglabyan namo ug nakita ko si Tatay ug si Nanay nga gilamba-lamba sa mga balod. Nakita ko nga patay na intawon sila! Dili ako makatukib sa akong gibati niadtong higayona. Napalong ang akong panan-aw ug nawad-an ako sa panimuot. Oh, katalagman, katalagman!
“Didto na ako hiulii sa akong panimuot sa tambalanan sa dakbayan diin ako dad-a sa maluluy-ong kapitan sa lansa. Karon gipagula na ako ug wala akoy kapaingnan. Wala akoy laing takos kadangpan kon dili ikaw ra. Kuhaa ako sa labing madali kon ugaling nagapabilin pa ang imong pagbati kanako, kay kon dili mo ako kuhaon, buot na lang ako bisan asa mahidagsa.
Nasayod ako nga ikaw kabos ug walay salapi nga magugol sa panaw, apan dangop sa mga dato. Pangutang, pangutang!
Mao kana ang tipik sa mga pulong sa sulat nga nadawat ni Berto. Nangilog-kilog ang kaunoran ni Berto nga nagabasa sa sulat. Daw gibati niya ang kakuyaw nga gibati sa iyang hinigugma niadtong mga gutlo nga makalilisang uyamot. Buot niyang luparon dihadiha ang dakbayan aron pagkuha sa iyang Nitay.
Apan wala siyay magugol sa usa ka halayong panaw sukad sa iyang lungsod ngadto sa dakbayan ug nagakinahanglan pa nga iyang iprenda ang diyotay niyang yuta. Gawas pa, nahiatol nga nagmasakiton ang iyang inahan ug dili siya makaako sa pagbiya.
Nagakadako ang sakit sa iyang inahan ug unya namatay gayod. Tungod niini nalangan ang panaw ni Berto ngadto sa dakbayan.
Sa pag-abot niya sa dakbayan, wala na si Nitay.
Usa ka higala niya ug katagilungsod nagsugilon nga si Nitay gidala ug miuban sa usa ka koridora ug wala siya mahibalo hain dad-a.
Dili matukib ang kasakit nga gibati ni Berto. Milungtad una siyag pipila ka adlaw sa dakbayan ug gipangita niya si Nitay sa tanang suok; apan sa pagkahurot sa iyang kuwarta dungan sa pagkahurot sa iyang paglaom, nangandam siya pagpauli ug nagtugon lang sa iyang higala ning mga pulonga:
“Higala, kon si Nitay imong igkita, sultihi nga ako mianhi sa pagpangita kaniya. Suginli nga ako nalangan sa pag-anhi tungod sa kamatayon sa akong inahan. Ingna siya nga ako gilaayan na unta ning kinabuhi, nga ako hapit na mahilo sa gitagamtam kong mga kapaitan, apan tungod kaniya ug tungod sa pangandoy sa pagpaabot kaniya, ako nagpakabuhi!”
Ug mipauli si Berto nga nagbaguod sa mga kasakit.
IV
SI Nitay, binalon ang kahiubos kang Berto ug pagtuo nga siya gihikalimtan na lang ug wala na higugmaa, napataral sa koridora. Alang kaniya, nalunod ang iyang kinabuhi ug buot na lang siya nga molundag sa kahiladman.
Nadala siya sa kaulohan ug nahimong binatonan. Gidalayeg siya sa iyang agalon ug mga silingan kay bisan talagsaon ang iyang kaanyag, wala mabuang sa mga pahiyas ug dayan-dayan. Lahi nianang uban nga ang suhol dili pa igo nga ipamalit sa mga butang nga makapasidlak sa kalawasan, si Nitay sama sa iyang naandan sa bukid, yano kaayo.
Apan unya, ang laing bahin sa katilingban, nagakablit ug nagahunghong kaniya pag-ingon:
“Nasayop ikaw, Nitay. Dili ikaw makamaong miamuma nianang imong kaanyag. Kanang imong gibarogan karon, dili mao ang matuod nga dapit alang kanimo.”
Tinukmod ug nabuyo sa mga tental, si Nitay misulod sa sayawan (salon de baile), dapit diin ang maanyag nga mga ballerina ginailogan ug ginaludhan sama sa hara.
Makita nga, lahi sa Nitay kagahapon, ang Nitay karon masidlak ug masulaw na kaayo. Gidangtag pila ka adlaw, gidungog nga si Nitay gibabaye sa usa ka sapian ug nagapuyo sa kinabuhi nga buhong sa ngatanan.
Unya, gikan sa mga kamot sa sapian, mobalhin sa mga kamot sa laing sapian. Kon mapul-an ug mabuslot na ang bolsa sa usa, lain na usab ang mobanos. Kadali ra kaayong nabatid si Nitay sa kinabuhing kilas. Naglunang sa kahugawan, apan naglunang usab sa bahandi. Gitamay siya sa pikas bahin sa katilingban, apan gidalayeg usab ug giawitan sa nangaibog sa iyang katahom. Ang kalipay ug kahamugaway sa iyang pagpuyo nga daw ang kinabuhi sa usa ka milyonarya, nakabungol kaniya kun nakasampong sa iyang dalunggan sa walay pagpakabati sa mga libak nga giyawit sa pikas bahin sa katilingban.
Alang kang Nitay, sanglit nagatuo man nga siya gihikalimtan sa iyang hinigugma, patay na ang iyang gugmang matuod. Buot na lang siya kon mahidakdak sa kapangpangan sa kinabuhi.
Alang kang Nitay, kanang mga nanagtamay kaniya maoy dagkong mga maot, kay ngano man lagi nga siya ug ang uban nga sama kaniyag kinabuhi ginasagop man lagi ug gihugoy-hugoy nianang ginganlag hamili?
Sa taliwala sa malipayong kinabuhi ni Nitay, kadtong higala ni Berto nahiadto sa Manila ug miduaw kang
Nitay. Gisuginlan si Nitay sa tanang gitugon kaniya ni Berto. Apan si Nitay wala mamati, daw nangyam-id lamang. Dili na siya buot mahinumdom sa kagahapon. Dili siya buot nga matarog pa sa iyang gibarogan karon aron mobalhin kun mobalik sa kinabuhing bukidnon, kinabuhing puno sa kapaitan…
V
APAN ang sapi nga mahulbot sa bolsa sa lalaki, adto mopauli sa bolsa gihapon sa lalaki.
Giulitawhan si Nitay ug misugot sa usa ka batan-ong ambongan kansang tuyo mao lamang ang paghukhok sa iyang salapi. Wala dangtig dugay, ang iyang katigayonan natiti ug siya sama sa bukag nga buslot, gibiyaan!
Dungan sa paghubas sa iyang katigayonan, ang iyang kasidlak miawop.
Wala nay miduol ug naghalad kaniya. Daw ang tibuok kalibotan nanaghiusa pagtalikod
kaniya, ug nahimo siyang labing timawa kay sa iyang kagahapon.
Ang mga higayon sa kasakit, maoy mga higayon sa paglupad sa mga hunahuna ug pagsubay sa nangagi. Nahinumdom siya kang Berto. Nagapalandong nga si Berto wala diay sala; nga si Berto wala diay malimot kaniya; nga si
Berto nahigugma gihapon kaniya ug nagpaabot kaniya. Ug sa taliwala sa iyang pagpalandong niini mibaskog ang dugo sa iyang kaugatan ug sa mapahitas-ong tingog, misinggit sa sulod sa iyang kaugalingon: Unsay sapayan nga ang tibuok kalibotan kanako motalikod kon anaa lamang ang mga bukton ni Berto nga andam kanako sa pagsagakay? Ug, ginugol sa panaw ang kataposang salapi sa iyang kamot, mipauli siya.
Sa paglusad niya sa tugkaran sa iyang lungsod, ang unang tingog sa hunahuna ni Nitay nagkanayon: Takos pa ba kaha ako kang Berto? Apan, ah, wala siyay kalibotan sa akong kaagi…!
Ang unang talan-awon nga nakapasiga sa mga mata ni Nitay sa pag-abot niya sa pinuy-anan, mao ang ilang payag nga naguba na. Mingtulo ang iyang mga luha sa pagtan-aw niya sa payag sa iyang hinigugma nga natun-as na usab. Mipadulong siya sa balay sa iyaan ni Berto. Nakita niya nga adunay daghang tawo sa itaas sa balay, apan ang tanan walay tingog, walay timik. Sa pag-abot niya sa tugkaran, usa ka tingog nga halawom ug makapanglimbawot ang iyang nabati, nagkanayon: “Hesus, Maria y Hosep!”
Mihinay pagsaka si Nitay. Ug… oh! ang tawo nga gihesusan, dili lain, mao si Berto!
Ang kamingaw ug mga kasakit nga gibati ni Berto tungod kang Nitay, maoy nagtaral kaniya sa baba sa kamatayon! Miduol si Nitay sa kiliran sa himalatyon. Apan si Berto dili na makadungog, dili na makasulti. Igo lang nakahatag kang Nitay sa kataposang pahiyom nga daw nagakahulogan ning mga pulonga: “Ulahi na ikaw! Wala nay panahon!” Ug nabugto ang gininhawa.
Mihilak si Nitay. Mibakho. Ug nagkanayon ang iyang hunahuna:
“Pagbuot ni Bathala! Kay tingali dili buot si Bathala nga ang usa ka kinabuhing malinis ug matarong, nagahambin sa gugmang balaanon ug putli, mabuhi aron pagpanag-iya sa usa ka kinabuhing dubok ug talamayon!”
(KATAPOSAN)