Ang Bagani sa Mga Tagna
Anib 44
Ang Dasang ni Robert Makaindan
Karaang Balay sa Banay Mambulalakaw Sayong Gabii
MAKABUTA ang kangitngit sa kagabhion sa yuta samtang maorag mga bugas nga gisabwag ang mga bituon sa langit. Apan sa tugkaran sa karaang balay sa banay Mambulalakaw, way kahadlok nga miharong sa kangitngit ang kalayo sa gamayng lapogan diin nag-apong ang usa ka lalaki samtang nag-anag og tinai, atay, kasingkasing ug karne gikan sa puti nga usa nga tulo ang mata. Mikuyanap ang kahumot sa nagtulo-tulo nga manteka gikan sa impilya sa tinai. Nangalimyon ang lami nga kahumot sa pagkasunog og gamay sa atay, kasingkasing og karne.
Samtang nagkapuliki sa pag-anag ang lalaki, ang upat ka babaye nga nag-alirong sa lapogan bibo sab ang panagtabi.
Usahay maghinunghongay sila. Usahay mangatawa. Usahay seryoso. Usahay magbinuangay. Apan tanan sila kanunay nga gitanoran kon kanus-a maluto ang humot kaayo nga sinugba.
“Uy, luto na,” matod ni Laga Aluyan nga ganina pa naglaway sa nagmanteka nga tinai.
Gigutad-gutad dayon sa lalaki nga si Robert Makaindan ang mga sinugba og gihan-ay sa dahon sa saging nga gihanig sa lapad nga plato nga ginama sa kahoy. Asin ray gitempla niadto apan humot kaayo ang sinugba. Talagsaon nga hayop ang puti nga usa nga tulo ang mata. Usa kadto sa mga nakuha ni Robert Makaindan sa Balabagan.
“Laga, pila ka tibod ang dala nimo nga Pitu Kabukad?” pangutana ni Robert Makaindan kang Laga Mambulalakaw.
“Napulo ni ka tibod, Layok. Sakto-sakto gyod ni para natong lima,” tubag ni Laga Mambulalakaw.
“Ha-ha-ha. Kon nia si Gagawen, makulangan gyod ta ana,” matod ni Mayagnaw nga nahinumdom sa batang babaye.
“Hala, hain diay tuod lagi tong imong anak, Layok?” tiaw-tiaw ni Laga Mambulalakaw.
“Tua. Nagbakasyon sa iyang mama,” tubay sab ni Robert Makaindan. “Na, hala, sugdan ta nag inom ang imong Pitu Kabukad.”
Giapod-apod dayon ni Laga Mambulalakaw ang mga tibod sa Pitu Kabukad. Pag-abli pa lamang ni Robert Makaindan sa tibod, maora na siyag gibayaw sa langit.
“Hala, dili ba mangaon sa ta aning sinugba?” pangutana ni Laga Pigsayu.
“Laga, mao nay gitawag nga pulutan. Lami nga pulutan ang sinugba,” matod ni Robert Makaindan. Gilanlan dayon niya ang pila ka gutad sa sinugbang atay.
“Hmmm,” matod ni Laga Aluyan samtang naglanlan sa sinugbang tinai. “Lami man diay kon ingon ani ang pag-inom og bino, no? Karon pa ko ani.”
Wala nay naningog kay nag-iyahay na silag lanlan og sinugba
dayong inom og Pitu Kabukad. Lami kaayo ang ilang pamati. Maayo ang igham-igham ni Robert Makaindan. Nakakatawa siyang naghunahuna nga sa umaabot nga panahon, daghan ang makat-on og himog pulutan sa Libungan. Masulat kaha sa kasaysayan sa Libungan nga siya ang nag-imbento sa pulutan?
“Hoy, naunsa ka diha, Layok, nga nagkatawa ra man kag ikaw ra?” matod ni Laga Mayagnaw.
“Ha-ha-ha. Nalipay lang ko kay libre ang Pitu Kabukad. Mahal ra ba ni kaayo,” matod ni Robert Makaindan.
Nangatawa ang mga babaye. Nahimuot sa lalaking maorag bata nga nalipay sa libreng pagkaon. Kon adunay makakita niadto, dili katuohan nga kadtong tawhana usa ka bangis nga bagani sa panggubatan. Sa mga mata ni Laga Aluyan, ang tawo nga nakita niyang nagsugba ganina daw dili motukma sa hulagway sa bagani nga labing bangis pa kaysa mga busaw sa Balabagan.
“Layok, kantahi daw mi bi,” matod pa ni Mayagnaw nga hubog-hubog na. “Matod ni Saliyaw maayo kuno kang mokanta.”
“Ha-ha-ha. Dili ko puydeng mokanta karon kay walay mga Bulan sa langit,” tiaw-tiaw ni Robert Makaindan.
“Bitaw. Kantahi mi ba aron malingaw tag samot,” matod sab ni Laga Aluyan.
“Lagi bitaw. Mao na lang toy imong bayad sa Pitu Kabukad,” sakay sab ni Laga Mambulalakaw.
“Aw, dili lagi mahimo kay walay mga Bulan,” matod ni Robert Makaindan. “Apan kay mamugos man mo, mag-dasang na lang ko.”
“Unsay dasang?” dungan nga pangutana sa upat ka babaye. Niadto lamang sila nakadungog sa maong pulong.
“Aw, basta paminaw na lang mo,” matod ni Robert Makaindan. Mikaon dayon siyag pulutan. Human kadto, mitungab og Pitu Kabukad. Miginhawa siyag lawom. Mitindog. Miatubang sa gamayng lapogan. Hilom nga naghulat ang mga babaye kon unsay sunod nga mahitabo. Ug tuod man, nadungog nila ang dasang.
Usa ka gabii, nahingpit ang gitipigang mga pagbati nila ni Robert Makaindan ug Laga Pigsayu…
“Pamadaan ko haini su lageng na / ayeyepan ko su suguy hu Pitu Kabukad haini na / ta nakauhang kay man aga imantu na / ta puun kay pa man pangawasan ta benlas na / ta puun kay pa pandeldeg ta bulunay na / aman agkahirarang kay kuen taini kadalemani na / aman agkabayaan day maleaw hu Pitu Kabukad iman na / aman agkabayaan day sabitan su taba hu usa dini na / ta bul-og su untung kon bagani na / kailing da hu legdeg hu hapoy na / asema na abo da su iglayap hu kalamag na/ ta yan kon bagad hu untung din ta bugta na / su migduduma makagdalag-ay hu kagduduma na / su migsusuled makaghalaha ta mig-aha siran na / yan haini kanak ha kag-aha na / yan haini kanak ha agkageram dini ta bugta iman na / suliman kaw su amin din amet na / maliman kaw su amin din pusung na,” matod pa ni Robert Makaindan.
Mikunot ang agtang sa mga babaye. Tungod kay wala silay nasabtan sa maong mga pulong. Apan nahinumdom si Laga Mambulalakaw nga usahay, madungog niya kaniadto ang misagop kanila nga daw sama niadto ang pamulong. Wala na maghulat si Robert Makaindan nga sila mangutana. Gihubad dayon niya kadto.
“Sangpiton ko ang akong tingog / tawgon ko karon ang diwata sa Pitu Kabukad / kay nakaginhawa mig luag karon / kay gikan pa mi sa panggubatan/ kay mao pay pag-abot namo gikan sa gubat / busa nag-apong mi karon sa kalayo niining gabii / busa buot namo nga matagbaw sa kalami sa Pitu Kabukad / busa buot namo tilawan ang kalami sa sinugbang usa / kay ang kinabuhi kuno sa bagani / sama ra sa dilaab sa kalayo / nga ugma abo ray ipalid sa hangin / kay matod pa maoy sagad sa kinabuhi dinhi sa yuta / nga ang managhigala magmalipayon sa panag-uban / nga ang managsoon magmaya sa ilang panagkita / mao kini ang akong bantang sa kinabuhi/ mao kini ang lintunganay sa akong pagbati dinhi sa yuta / mao nga paminaw kamong adunay mga buot / paminaw kamong adunay mga kasingkasing,” dasang ni Robert Makaindan.
“Hmmm, mao diay toy dasang,” matod pa ni Laga Mambulakaw nga wala kapugngi ang pagdagayday sa mga luha.
“Alang sa dasang!” matod ni Laga Pigsayu dayong yarok sa
Pitu Kabukad. Bisan siya wala makapugong nga mamula ang mga mata.
“Alang sa nag-dasang!” matod ni Mayagnaw dayong inom og Pitu Kabukad.
“Alang sa panaghigala!” matod sab ni Laga Aluyan.
“Alang sa kaigsoonan!” matod pa ni Robert Makaindan dayong tungab sa Pitu Kabukad. Niadtong tungora, misulod sa iyang hunahuna ang liboan ka alimaong nga napukan sa dihang gisulong nila ang Kibalbal.
Human kadto, miawit si Laga Aluyan ug si Laga Mambulalakaw og awit sa gugma. Hilom nga naminaw si Robert Makaindan samtang padayon sa pag-inom og Pitu Kabukad. Human nilag awit, gipasagdan ra sa lalaki nga magpadayon sa pagtabi ang mga babaye. Tungang gabii na sa dihang nahuman ang ilang inom.
Udto na pagkaugma sa dihang napukaw si Robert Makaindan. Pagbangon niya, andam na ang paniudto. Giagda dayon siya ni Laga Pigsayu. Maoy iyang naabtan sa kan-anan ang bibo nga tabi ni Mayagnaw ug ang magsoon. Malipayon silang nangaon og paniudto.
“Laga Mayagnaw, ibilin sa ka namo dinhi, ha. Aduna lang miy susihon sa Lasang sa Kalagumayan,” matod pa ni Robert Makaindan.
“Hmmm, mouban-uban na lang ko ni Laga Mambulalakaw didto sa Balay Hulabunga,” matod ni Mayagnaw.
“Layok, dili ba delikado man didto? Matod pa sa taho gikan sa Intangkil, tulo na ka grupo sa alimaong ang gipadala didto sa Lasang sa Kalagumayan apan walay ni usa nga nakabalik,” matod ni Laga Mambulalakaw.
“Mao nga kinahanglan among susihon. Makalilibog kon giunsa pag-abot sa mga busaw sa Sinibwalan kay kontrolado man sa pito ka dagkong banay ang tanang pantalan ug mga daluwangan,” matod pa ni Robert Makaindan.
“Unsay buot nimo ipasabot?” pangutana ni Laga Mambulalakaw. Gikulbaan siya sa dihang nadungog kadto.
“Natahap ko nga adunay kakonsabo nga mga tawo ang mga busaw,” matod pa ni Robert Makaindan. “Kon maglisod man ganig sulod sa mga banuwa sa Balabagan ang mga busaw, ngano mang daghan sila nga anaa sa Lasang sa Kalagumayan? Ayaw kog ingna nga mga salin pa na sila sukad niadtong unang gubat batok sa mga busaw.”
Nahikugang si Laga Mambulalakaw sa dihang nadungog kadto. Sa kadugay na sa panimuyo sa mga tawo sa Lasang sa Kalagumayan, imposible nga karon lang mahibaw-an nga adunay mga busaw sa maong lasang. Butang kini nga gikalibog gani sa mga nangikyas gikan sa maong lasang. Tungod kay kalit ra man kaayo ang pagbutho sa mga busaw.
“Layok, buot ba nimong ipasabot nga adunay traydor sulod sa pito ka dagkong banay?” hunghong nga pangutana ni Laga Mambulalakaw.
“Aw, manghinaot ta nga wala. Kay kon aduna, aw, seguradong kagubot ang nagpaabot sa tibuok Sinibwalan. Ug sa maong kagubot, segurado nga ang mga kasagarang tawo ang unang ladan,” matod pa ni Robert Makaindan. “Mao nga, Laga, palihog og lantaw-lantaw sa pantalan sa Makasandig. Basin diha ta makakuha og impormasyon.”
“Hmmm, buhaton ko kana,” matod ni Laga Mambulalakaw nga nabalaka. Nasayod siya nga lisod magpataka og taho sa maong katahap tungod kay unsa na lang unyay mahitabo kon tua diay sa kadagkoan ang kakonsabo sa mga busaw? Nanlimbawot ang balhibo sa iyang tangkugo sa dihang nahunahuna kadto.
***
MAO pay pagsalop sa Adlaw sa dihang mibutho si Robert Makaindan ug Laga Pigsayu sa tumoy sa bungtod sa Intangkil. Gitaod dayon sa lalaki ang ilang tolda sa lugar diin niya gitukod ang mao gihapon nga tolda sa miagi. Ikaduhang higayon na karon nga matulog sila sa maong bungtod. Human niyag taod sa ilang tolda, gipagawas dayon sa lalaki ang duha ka lingkoranan ug gamayng lamesa. Nagtak-ang dayon siyag ininit human niyag hanay sa ilang panihapon.
“Hmmm, taudtaod na ta nga wa makainom niini,” matod ni Laga Pigsayu sa dihang gitunol kaniya sa lalaki ang ilimnon nga hinimo gikan sa hinumolang bulak sa binagyasan.
“Aw, magbinuntagay tag inom aron makabawi,” tiaw-tiaw ni Robert Makaindan.
“Ha-ha-ha. Mabelar sab ta anang kalakiha, Layok,” tubay ni Laga Pigsayu.
Malipayon nga nanihapon ang duha ilawom sa daghang bituon nga bantang kaayo sa tumoy sa bungtod sa Intangkil. Sila ray tawo sa kalibotan niadtong tungora. Lisod tuohan nga taliwala sa kakuyaw sa Intangkil, adunay duha ka binuhat nga malinawong nangaon sa tumoy sa bungtod niadtong tungora.
“Layok, sa imong tan-aw, aduna bay purohan nga mahunong ang gubat tali sa tawo ug sa mga busaw?” pangutana ni Laga Pigsayu.
“Maorag maglisod na nga mahunong ang gubat. Dili man gani mahunong ang gubat tali sa mga tawo, unsa pa kaha ang tali sa busaw ug sa tawo? Apan unsa man sab kon mahunong man o dili ang gubat? Ang mahinungdanon lamang mao nga buhi ta ug padayon sa pagpaninguha sa atong mga pangandoy,” matod pa ni Robert Makaindan.
“Layok, kon moabot ang adlaw nga mawala ko sa imong kiliran, mingawon ba ka nako?” pangutana ni Laga Pigsayu. Human na silag panihapon niadto ug naghigop-higop na lang og ilimnong binagyasan.
“Aw, mingawon mo lang. Mingawon gyod kaayo. Naanad na baya ko nga kanunay kang kauban. Ngano, gisumhan na ba ka kanako maong mawala na ka sa akong kiliran?” tubag ni
Robert Makaindan. Sukad sa ilang panag-ila, mao pa kini ang unang higayon nga tin-aw niyang gipadayag ang iyang pagbati. Tingali, tungod sa gisaw-an nilang mga kasinatian mao nga dili na mahinungdanon alang sa lalaki kon unsay kalainan sa tawo ug sa busaw.
“Pangutana ra baya to,” matod ni Laga Pigsayu. “Kon ako, mingawon gyod kog ayo nimo kon mawala ka sa akong kiliran.”
“Aw, ang sulbad ra ana, mag-uban ta sa kanunay,” matod pa ni Robert Makaindan nga mitutok sa mga mata sa maanyag nga iyakan. Ilawom sa kahayag sa mga palong-palong, tam-is kaayo ang pahiyom ni Laga Pigsayu.
“Hmmm,” tubag ni Laga Pigsayu.
“Laga Saliyaw, unsa diay tuod ang imong tinuod nga ngalan?” pangutana ni Robert Makaindan.
“Sinuku Lagtinay, mao niy ngalan nga gihatag kanako sa akong inahan,” tubag ni Laga Pigsayu. Niadtong tungora, nakahukom na siya nga si Robert Makaindan mao na ang lalaki sa tibuok niyang kinabuhi.
“Sinuku Lagtinay, matahom nga ngalan, ngalan sa katahom. Ah, bililhong prinsesa sa mga iyakan, gihigugma ko ikaw,” matod ni Robert Makaindan.
“Robert Makaindan, ikaw ang akong Uto Dagsangan ug ako ang imong Laga Saliyaw. Higugmaon ko ikaw hangtod sa kahangtoran,” tubag ni Laga Pigsayu.
Niadtong gabhiona, naibog ang mga bituon sa yutan-ong kalipay nga gisaw-an sa baganing Higaonon ug sa maanyag nga iyakan. Bisan kon parehas sila nga way kasinatian sa ingon niadtong mga butanga, natun-an gihapon nilang duha kon unsaon pagkasaag sa mga libaong ug mga kurbada diin nagpahipi ang mga tuaw sa kalipay. Bisan pag wa sukad makasulay, walay duhaduha nilang gitugyan ang ilang mga kaugalingon sa karaang ritwal sa kahigwaos sa pagpasanay. Gisimba nila ang nagbarog nga diyos-diyos sa kusog. Giludhan ug gihalaran ang balaang mga bungtod. Ah, gabii kadto nga wala sila batia og katugnaw tungod sa kainit sa ilang pagtuo sa gugma. Gabii kadto nga gisubli-subli nilag litok ang karaang mga silaba nga balaan nga sila ray nasayod kon hangtod asang ang-ang sa langit ang ilang nasak-an.
Pagkaugma, taas na ang Adlaw sa dihang mibangon si Robert Makaindan. Gipasagdan ra niya nga padayong matulog ang maayong pagkahinanok nga babaye. Migawas siya sa tolda aron maghikay alang sa ilang pamahaw. Tagaod nga nahuman siya sa dihang nakita niya nga misil-ip gikan sa tolda ang maanyag nga iyakan.
“Nakita nimo ang ligoanan?” matod ni Robert Makaindan. Una niyang giandam ganina ang ligoanan nga gipuno niyag initinit nga tubig.
“Hmmm. Salamat,” matod ni Laga Pigsayu. Nalipay siya ganina sa dihang nakita ang giandam nga ligoanan.
“Dali na kay mamahaw na ta,” matod pa ni Robert Makaindan.
Namahaw dayon silang duha. Malipayon silang nangaon. Sa pagkatinuod, wala sa pagkaon ang ilang atensiyon. Niadto lamang nasinati ni Robert Makaindan ang ingon niadto nga pagbati. Maora bag igo na alang kaniya nga kauban niya ang babaye. Wala na niya hunahunaa kon unsay masulti sa uban sa iyang pakiglambigit sa usa ka busaw.
Nahinumdom siya sa tambag kaniadto sa iyang apohang baylan. Atubanga kon unsay anaa sa imong atubangan.
“Layok, asa man ta padulong karon?” pangutana ni Laga Pigsayu human nila mamahaw. Nahipos na sa lalaki ang tanan nilang mga gamit.
“Didto ta sa kasadpang bahin sa Lasang sa Kalagumayan,” matod ni Robert Makaindan. Gigunitan dayon niya ang mga kamot ni Laga Pigsayu nga mipahiyom ug mihalok kaniya. Sa usa ka pagpamilok, nahanaw na sila sa bungtod sa Intangkil.
Sa ilang pagbutho, nakita sila kilid sa usa ka gamayng bungtod ilawom sa lasang. Duol kadto sa lugar diin sila nakigsangka sa mga busaw sa miagi. Natiman-an ni Robert Makaindan kadtong bungtora mao nga didto sila mingbutho.
“Kristal sa dugo?” matod ni Laga Pigsayu sa dihang nasiplatan ang nagtapun-og nga mga kristal nga naglut-od sa usa ka dakong bato. Maora gyod tuod og gitina sa dugo ang maong kristal.
“Kristal sa dugo ni?” pangutana ni Robert Makaindan. “Unsa man ning kristala?”
“Hmmm. Mao ni ang kristal sa dugo. Usa ni ka matang sa kristal nga kinaham sa mga iyakan. Mga iyakan ray nasayod unsaon ni sa paggamit,” matod ni Laga Pigsayu nga mikunot ang agtang. Ug niadtong tungora maorag mitin-aw ang iyang hunahuna. “Mao diay.”
“Unsay mao diay?” pangutana ni Robert Makaindan.
“Mao diay nga daghan ang gianonang dinhing dapita. Ug mao diay nga daghang busaw nga ming-anhi. Kini tungod niining kristala,” matod pa ni Laga Pigsayu. “Robert, adto na ta. Dili ta magdugay dinhi. Delikado. Adunay laing iyakan dinhing dapita.”
Mikunot ang agtang ni Robert Makaindan. Miduol siya kang Laga Pigsayu aron makabiya na sila sa maong dapit. Apan naulahi na siya. Wala na niya mahibaw-i kon unsay nakaigo kaniya kay nalipong na man siya. Mao ray iyang natiman-an nga nadungog niya ang singgit ni Laga Pigsayu.
Paglabay sa ubay-ubay nga mga gutlo, napukaw si Robert Makaindan. Wala na si Laga Pigsayu. Wala na sab ang pula nga mga kristal. Ang kahilom sa lasang mao ray mitubag sa pagsangpit sa lalaki sa ngalan ni Laga Pigsayu.
(PADAYONON)