Si Sana sa Among Pamahaw
GIPANINGOT na kos kagutom apan wala pa moabot si Papang, akong bana. Usa ni sa makalagot bahin niya. Mokalit lag kawala. Haay, usahay, kaniadtong batan-on pa mi, paminaw nako moaso gyod akong ilong ug dunggan. Sa panahon nga imong gikinahanglan, wala! Sa kadugayon diay sa panag-uban, mahurot pod diay ang aso, apan misamot kalisngag akong ilong gyod, sa akong paminaw. Dah, nakat-on pod kog tulon sa aso, uy, labi na dihang nakat-on kog tulon sa daghan pang tunlonon sa kaminyoon. Hinuon, kinsa bay nagminyo nga gahunahunag unsay naa sa unahan?
“Pang…? Pang…! Paaaaaannnngggg!”
Ricardo gyod ang ngalan ining akong bana, Dodo iyang dagnay, apan naandan na namo nga magtawagay og Papa ug Mama sukad nagsugod og sulti ang among anak nga kamaguwangan, si Dotdot. Pag-uyab pa namo, Dodong ug Inday pa among sangod hangtod bag-o ming minyo, apan naunsa bang mi-Dodong man sab og tawag si Dotdot sa iyang amahan! Maong gisugdan nakog tawag akong bana og Papa. Misunod ra pod baya si Dotdot og tawag sa iyang amahan nga Papa. Mibalos sab si Dodo og tawag nakog Mama, maong nagdako si Dotdot nga Mama ug Papa ang tawag sa among iyang mga ginikanan. Didto sab ko kabantay nga bisan lalaki diay atong anak, ang inahan man diay iyang sumay-sumayon. Nakapangutana ko sa akong kaugalingon kanus-a diay ang anak-lalaki nakahunahuna nga ang mga babaye menos nga tawo nga motuo man diay silas ilang mga inahan sa unang mga gutlo sa ilang kinabuhi? Natiurok ko adto. Hala ka, diin man diay na sila nakat-on nga ang mga babaye walay pulos ug angay rang daog-daogon? Hah, ang mga asawa kaha diay sad-an nganong buang ilang mga bana o ang mga inahan maoy sad-an ngano daghan sa bana daogdaogan sa ilang asawa?
Sukad niadto, mitutok na kos akong kaminyoon ug gibantayan ang abilidad sa akong bana kay pastilan, lalaki among anak, unsaon na lang kon buangon tuod akong bana?
Lahi gyod sab nig estilo si Dodo hinuon, maamumahon, mapinanggaon, apan kon makahigayon, daog-daogan gihapon. Yagayagaon pa gyod labi nag kahibalo siya nga duna siyay sipyat. Naa, ay, milakaw lang nga wala magpahibalo. Wala ra ba magdalag selpon! Unsa siya iro, molakaw walay pananghid? Paminaw nako hinuon, kon iya pa kong iro, iya kong gikuyog kay di baya niya ingnon si Brownie nga puyo diha. Kini pod si Brownie, gamayng ikid ni Dodo, tindog dayon, lamba-lamba sa ikog, dayong halhal. Dah, dili ko si Brownie, uy!
Mang ug Pang na among tawagay karong panahonang mga tigulang na mi. Nasundan man god dayon si Dotdot, maong wa na ko kabalik og tawag sa akong bana nga Dodo ug wa na pod siya kabalik nakog tawag og Mila. Kuwarentay dos na ka tuig ang minglabay sukad niadto ug si Dotdot tua nas Canada nanimuyo, samtang ang iyang manghod nga si Dodat, tua na sab sa London. Naa na silay mga pamilya didto ug kami na lang sa papa nila ang nanimuyo diris among karaang payag nga nasunod ni Dodo sa iyang mga ginikanan. Maayo gani kay naduha among anak. Si Dodo siya ra gyong usa apan ako, pito ming magsoon. Tungod tingali kay siya rang usa, nailhan si Dodo nga buotan nga bata. Ako, ilado sa kamaldita kay kamanghoran kos among pamilya ug mao-maong babaye. Hinuon, tungod sa mga abilidad sa akong mga magulang, gawas nga paminaw nako kaila kog mga lalaki, kahibalo sab ko magpatuyok nilang mga lalaki aron matuman akong gusto.
“Pang…? Pang…! Paaaaaannnngggg!”
Namisbis na lang una kos akong mga tanom kay morag miaso na ko. Usa nis akong nakat-onan sa kaminyoon. Ipahungaw sa maayong pamaagi ang nagsipok nga pagbati. Dako ni nga kausaban sa akong kinabuhi kay sa didto pa kos amo, ay, namusdak na ko, ug nagsikad-sikad, samtang gasiyagit nga molayas na ko. Kaniadto man gong giganas ko, maayo kaayo ang pagdawat sa akong mga ugangan nako ug nakita nako unsa nila kapalangga si Dodo, maong
nakadesisyon kong magbinuotan sab ug panggaon si Dodo.
Human mipasabot si Dodat nga gusto siya didto manarbaho sa London, hugot ming nagginunitay ni Dodo, ingon sa nagsinaaray na sab nga magpadayon og kasuod isip magtiayon kay unsaon na lang kon magbinanghagay pa mi nga kami rang duha. Ambot ngano sab tong sayo sa buntag human mi nakauli gikan sa paghatod kang Dodat sa airport, mikalit man lang si Dodo og ingon, bakod na ko, Mang, kay maglung-ag ko. Si Dodat man goy tiglung-ag. Mitubag ra sab kog, mag-ampo na tag una, Pang, kay gusto na sab kong maglihok-lihok og sayo diris balay. Sukad niadto, Mang ug Pang nay among tawganay. Pila na ba tuod ka tuig human nakagikan si Dodat?
Mipaghot si Brownie. Sa ato pa …
“Diin man ka nga nagutman na ko diri?”
“O, gidala ba diay nakong kaldero?”
“Ayaw kog pinilosopoha diha kay gipaningot na ko diri. Kon di ka gustong makaaswat og tigulang nga nakuyapan, paghukad.”
“Nadugay man god mig estorya ni Dante kay nag-away silas iyang asawa.”
“Naa ba diay si Linda nga milarga man kaha to gahapon sa Camiguin kay managkot?”
“Mao nay kanindot kay sukad pa sila gahapon nag-away, hangtod karon sige pa silag away. Sa teks na lang hinuon kay milarga man lagis Linda.”
“Sa ato, pa nagbungol sila kay sa teks man ang away, wala man magtawagay?”
“Tsismosa gyod diay ka. Wala ko kahunahuna ana bisan kon ingon sa usa mi ka oras nag-estorya didtos ilang nataran. Ikaw, naa ay, wa pa ta abtig minuto, duna na kay pangutana nga makahiyak og tiyan. Ha-ha-ha.”
“Samoka!”
Mipasulirap kos akong mga mata samtang nangyamid kos akong bana. Naa gyod na siyay balik-estorya nga paminaw nako nahapakan kos ilong. Dugo gyod. Mao na iyang estilo basta kahibalo siyang sad-an siya. Nakapahiyom kos akong kaugalingon. Katilaw ni karon.
Retirado na ming duha ni Dodo. Siya mga pito pa lang ka tuig sukad miretiro isip usa ka trabahante sa gobyerno apan ako modagan nag napulo kay ang akong pension isip usa ka maestra sa among elementarya diris among dapit maoy among gipabalon ni Dotdot pag-adto sa Canada, dala iyang asawa ug duha ka anak. Sa dihang nakaplastar na siya, mipadala siyag bayad sa among gigasto ug giipon na sab namo ang iyang bayad alang kang Dodat. Gikaluy-an ra pod baya sa Ginoo among mga paningkamot nga nag-abot ra pod ang galastohan sa ikagasto. Mao nay akong gikabeliban og ayo ni Dodo, maayo kaayo mohan-ay og plano ug maayo kaayo sab nga mitudlo sa iyang mga anak ining iyang mga taktika sa pagpuyo sa kinabuhing yano apan hapsay.
“Unsa man say ilang giawayan?” pangutana nako samtang nag-usap sa akong primerong hungit nga usa ka kutsarang kan-on gipatongan og gamayng inun-onan nga bulinaw. Udto na mi tigpamahawan sukad nga kami na lang duha gaipon kay gawas nga di na mi gustong magdali-dali og lihok, kausa na lang mi gakaon sa usa ka adlaw. Sima-sima na lang dayon tibuok adlaw kon unsa may naa. Saging. Kapayas. Usahay
Mga edaran na sila. Apan ang gugma pabiling nagpitik sulod sa ilang mga kasingkasing…
bayabas pa. Luag-luag pod hinuon ning among lagwerta maong nakatisok mig bisan unsa na lang. Kon makaibot og binggala, naa pod. Usahay kamote pod, usahay gabi, lutya, naa pay ubi. Kugihan sab gyod hinuon nis Dodo og panisok-tisok diris ilang nataran og bisan unsa na lang. Lubi. Mangga. Rambutan. Lansones. Dragon fruit pa gani. Bisan unsa na lang lagi. Maong mora mig rich, matod pas among mga silingan.
“Wa mokuyog si Dante sa Camiguin. Ug ayaw na ko pangutan-ag ngano kay wa sab ko nangutana.”
“Nganong nadugay man lagi ka?”
“Nalingaw ra kog tan-aw niyang nagpuk-ong og sigeg teks. Ako untang sungogon kay abi kog nanguyab apan wa may lingaw iyang nawong, nagkulismaot pa, maong nangutana ra kog nganong seryoso siyang gateks. Iyang tubag nag-away silang Linda. Uso diay nas mga batan-ong magtiayon nga mag-away sa teks, ba?”
“Hah, unsay batan-on? Pagsugod sa selpon nagsugod sab nang away sa teks. Ikaw ra may di kamao! Mao man nay buhat nilang Pare Bobot ug Sana. Abi nimo di na sila gaaway? Gabinanghagay nas teks. Ingon man gani tos Sana nga biyaan kuno niyas Pareng Bobot kay manguyab siyas teks.”
“Maygani wa ka nakat-on ana?”
“Ngano man, gusto ka? Puyde nato sugdan!”
“Karon pa ko kahibalo nga ngilngig kag batasan kon magutman. Ha-ha-ha.”
Mao gyod ni akong dili ganahan ining Dodo. Dili ko kadayon og lasong kay kataw-an ra ko. Pananglit, dihay kausa kaniadtong gagmay pang mga bata, naglagot ko kay gusto kong isuroy ang mga bata sa lungsod apan dili siya kadrayb sa among motor kay duna siyay miting kuno.
“Mosakay lang mig dyip aron katuon sab ang mga bata og sakay og mga sakyanan sa dalan.”
“Ngano ba gyong gusto nimong ibutang ang mga bata sa peligro?”
“Kana diayng imong motor di na peligro?”
“Nganong gusto sab mong manglakaw nga wala ko?”
“Aw, ganahan lang god mi.”
“Aw, ganahan lang sab kong di modrayb. Ha-ha-ha.” “Nah, hangyoon na lang nako si Pareng Bobot nga siyay drayb sa atong motor.”
“Ipapangita sa iya ang yabes motor diris balay. He-hehe.”
Sa among duha man god, akoy tinuod nga sipat ug gapangita kanunay og adbentyur. Morag han-ay ra kaayo siyag utok, nahadlok kong walay matagamtam nga kahinam among mga anak kon dili ko maghimog adbentyur para nila. Kon ingon ana na gani among lalis, moingon lang si Dodo nga naunsa na diay kuno ang kalibotan nga ang babayeng gaminyo wala pa nahiluna ang utok? Dugay kong naghinuktok kon insulto ba kana sa akong pagka babaye o hagit sa akong pagka inahan. Kasagaran sa mga inahan gahunahuna sab nag lingaw alang sa mga anak aron di sab sila morag mga ginamos tan-awon, uy. Hinuon, daghan sab sa mga inahan nasobrahan rag pangitag lingaw alang sa mga anak nga usahay di na sab kasabot ang bana.
Sa tan-aw nako, mao sab nay away nilang Dante og
Linda. Unsa man god pod nas Dante nga gahukdong lang sayo sa buntag, sigeg hapuhap sa paa anang iyang sunoy. Duha ra ba ka lalaki ilang mga anak ug naingon sag si
Dante, sayo sa buntag gahukdong apan gakibot ang kamot sa selpon. Paita. Ingon pa laging Linda, mawad-an siyag kalipay magtan-aw sa iyang pamilya sayo sa buntag. Mao tingali tong nagpasumangil og panagkot sa ilang lugar sa Camiguin kauban ang mga anak kay basin malingaw ra siya ug iyang mga anak magkisaw-kisaw sa dagat sayo sa buntag. Tudloan kuno niyag panginhas iyang duha ka anak. Miulbo na man sab to gahapon sa buntag kay wala kuno silay bugas apan sunoy ray giatubang ni Dante. Wa poy kihol ilang mga anak kay galigid pa apan tua na sigeg selpon. Lahi na ang selpon karon. Nagdala gyod tawon og daghang katapol.
Maayo gani kay sa panahon nga gadagko silang Dotdot ug Dodat diha na tuoy selpon apan wala pay internet diris amoa ug wala pa say dula sa selpon. Maong natudloan to namo sila og mga lihokonon sa balay ug nakat-on to silag maayong pamatasan nga mga bata pa. Nagdagko to silang dili kakanaog sa balay kon di pa mi maka-family prayer.
Mao sab ni akong usa ka giganahan ni Dodo. Erehes ni siyang dako, Katoliko tuod apan gawas nga wala katultol og simbahan, dili pa gyod kamaong mag-ampo. Ambot giunsa sab ni siyag padako nilang Tatay ug Nanay nga tarong tuod apan wala gatuog Ginoo. Sa una, samtang gapanguyab pa siya, kanang Ginoo maoy among lalisan. Sa akong hunahuna, duha ray rason nganong ingon ana iyang utok: komportable ra kaayo siya sa iyang kinabuhi o hambogero gyod siya kaayo nga paminaw niya ang iyang kakomportable resultas iyang paningkamot. Kon wa pa akong magulang nga pursegido gyong ipasugot si Dodo, ambot lang og nakagunit ba siyas akong kamot. Maayo na lang kay human nakasulod og simbahan sa among kasal, mirespeto ra sab og simba-simba kuyog nako ug misunod ra pod baya sa akong mga prinsipyo sa pagpadagko sa mga bata. Sakto nas Mama ninyo nga dili pasagdan ang kalig-onan sa kalag kay naa baya gyoy Ginoo, matod pa niya dihang miaksiyon si Dotdot og reklamo nga dili mokuyog og simba kay moapil og liga.
“Karon pa diay ka anang away sa teks nga mao man pod nay dula nilang Brod Loloy ug Mads Celia? Mao na nganong hilom kaayo sila, ingon ka dili gaaway gyod.”
“Nganong kahibalo ka?”
“Di, akong gipangutana. Ingon man god ka nga ngano pod kaha na sila nga hilom kaayo, walay away apan ingon sa dili malipayon. Giadtoan nako si Mads Celia ug gipangomosta. He-he-he.”
“Nabuang na. Abi ko ba karon pa na nauso ang marites.” “Dugay na sab gani kang tolits, ako pa? Di lang ko hinawayon nimo. Ha-ha-ha.”
“Tolits?”
“Tol, mao ni ang latest. He-he-he.”
“Katigulang na nimo, gabinata pa kag inestoryahan. Marites gyod.”
Basta pilde sa estorya si Dodo, pitik gyod na dayon. Lisngag akong ilong apan di gyod sab siya kabantay.
“Mas grabe silang Sana ug Pareng Bobot. Luoy kaayo si Bobot anang estoryaha ba. Naay koleksiyon si Sana sa ilang away ni Bobot. Ingnan nako bantay. Ma-hack ka, bulgar. Haha-ha.”
Wala katubag si Dodo samtang nag-usap sa iyang pamahaw. Miyanghag lang nga nagkunot ang agtang.
“Hah, kurat ka, no? Naa pa siyay koleksiyon sa iyang mga sekreto nga video nilang Bobot.”
“Wa gyod ko magtuo nga buangon sab nis Sana sa kainosente niyag nawong.”
“Gabasa man god nas Sana anang mga nobela sa selpon. Diha na siya katuon og daghang depensa, matod pa niya.” “…..”
“Daghan karon naa sa selpon. Kon dili ka layhan motanaw, basaha. Kon di pa gyod ka ganahang mobasa, paminawa. Maong karong panahona, buang na ang babayeng inosente. Ha-ha-ha. Nindot man gani ning akong gibasa karon.”
“Mao diayng nagutman ka?”
“Ha-ha-ha. Miingon ka pa.”
“Paghimog juice anang passion fruit akong na-harvest
ganina. Nagtanga ka ra man diay.”
“Duh, tanga nang nagbasa? Nindot ning estoryahan kay ang bana ang natanga. Ha-ha-ha. Sugilanon man sa usa ka magtiayon kuno diin ang bana sikat ug adunahang taga siyudad apan ang iyang naasawa promdi nga gisaway sa iyang high class nga mga higala nga ingog way hugas ug kon mokaon magkinamot. Dili kuno ikasuroy sa siyudad kay ingog unggoy nga nasaag, o ba kaha magsigeg panglingi, magliraw-liraw ang mata. Probinsiyana kaayo ba.”
“Mora diayg si Sana. Ha-ha-ha.”
“Naa na sab ka anang imong pagka tolits. Karong panahona, basta naay selpon, wa nay babayeng Sana. Ambot nganong daghan pang Sano. Ha-ha-ha.”
“Busog ka na tingali ba. Maayo na man ka mobahakhak diha.”
“Ikaw bitaw, Pang, no, angay ta kang ikeha sa barangay kay violence against women kaayo ka. Manginsulto dayon kon maig-an. Verbal abuse na. Psychological abuse pa gyod.”
“?”
“Nindot gani ning sugilanon akong gibasa, mahitungod anang makamenos og simpol rag posing nga babaye, inosente tan-awon, apan ngilngig diay nga hacker. Way nagtuo kay kasagaran naa sa utok, basta probinsiyana tanga ug basta hacker lalaki. Parehas ra nag kamong mga lalaki, abi ninyo basta kay babaye, inosente. Mata unya nag buntag si Pareng Bobot ba.”
“Unsay nakanindot anang estoryaha?
“Diha nagtuyok ang estorya kay sikat nga hacker ang babaye. Ilado siya sa giingong midnight club sa giingong dark web sa internet. Apan kay simpol ra lagig posing, gikamenosan gyod tawon. Naa man diay morag mafia nang
mga hacker.”
“Heh, naa na sab nang imong conspiracy theory.”
“Nagminyo tuod kuno sila sa iyang bana tungod kay gibuya sila apan ang babaye didto nagdako sa probinsiya kauban sa iyang lola. Kamaguwangan nga apo man god unya naa kunoy itom ang dila. Lisod kuno mamanghoran nang ingon ana og dila. Maong gilikay sa iyang mga ginikanan ang mga manghod, didto gipadako ang magulang sa bukid kauban sa ginikanan sa amahan. Nah, sunod sa apohan ang gusto, brayt ang bata, naay internet, naay laptop. Na-hacker. Bisan babaye.”
“Unya … unsay nakanindot ana?
“Tungod kay Sana lagi kuno kaayo, wala gipatrabaho sa bana, gibilin ras balay unya tagsa ra ulion. Wa gani kuno gyod hilabti sa bana kay sa iyang hunahuna, iya rang respetohan kadiyot ang pagbuya sa ila, pagkahuman sa pila ka tuig, biyaan niya, magdiborsiyo sila kay minyoan niya iyang kabit. Nabuang man ang iyang kabit pod kay naneguro morag si Sana. Naay koleksiyon og mga video sa panahong gigamit siya sa bana sa hacker.”
Inat ang kilay ni Dodo.
“Sa dihang wala na siya kaagwanta sa tinagdan sa iyang bana sa iya, iyang giyagyag sa internet ang binuhatan sa iyang bana. Apan walay nakahibalo nga siya ang nagyagyag. Dakong eskandalo kay sikat baya kaayo iyang bana nga negosyante ug ang iyang kabit sikat nga artista. Pagtuo sa lalaki nga iyang kabit nagyagyag kay sige na diay kinig reklamo kanus-a pangasaw-on.”
“Aw, unsay naa ana, video ra man kahag romansa, puyde ra ingnong salida!”
“Unsay salida? Porno! Klarong gatisok iyang bana. Naa pay nag-iniro, klaro iyang bana gahangad morag irong gaungol. Ingon ni Sana naa pod kunoy ilang ingon ana nila ni Bobot. He-he-he.”
“Si Bobot? Gaugmad?”
“Ugmad mo lang. Ingon si Sana kamulong gadaro si Bobot, naa say kamulong gahabhab.”
“…?”
“Nindot ang estorya kay nakahunahuna ang bana sa hacker nga Sana tuod iyang asawa apan guwapa ug naa abilidad sa balay. Wala say gubot nga babaye, dili parehas sa iyang kabit nga sekreto man diay og labok, sige pa gyod pangayog kuwarta. Iyang asawa maghulat ra gyog tunolan. Usa ka adlaw, iyang gikalitan og romansa iyang asawa. Kurat siya kay milumoy man ug mikumbabit sab. Nah, paminaw na sab niya mas lami man diay ugmaron iyang asawa. Maong gibayran na lang niya iyang kabit ug gisugdan og pangga iyang asawa.”
Padayon kog hungit. Giganahan kos among pamahaw kay inun-onang bulinaw ug linung-ag nga itlog. Upat ka itlog gilung-ag ni Dodo. Tagduha mi. Nagpahiyom kong nagpanit sa itlog. Hilom kaayo si Dodo. Kadugayan, mibahakhak.
“Pagdali diha. Unya na ko manghugas og plato. Pasumangil lang kang Sana, dah!”
Mao gyod ni akong ganahan ni Dodo. Dali ra kasabot.
(KATAPOSAN)