Sa Kalmada Manamin Ang Mangtas Nga Hitsura
(Kining maong sugilanon nakadaog sa Ikaduhang Ganti indigay sa pagsulat sa Bathalad-Mindanao, Inc. Tigi Sinulatay 2023.)
GITAKOBAN sa dagat ang katingalahan nga di maihapan. Samin ang dagat. Samin kining gisumbalik ang silaw nga naglangkob sa kasaysayan. Gumaran. Gubat.
Gahom. Walay takna sa kukaraan nga wala kini tumana: ang panagbangga sa mga henerasyon. Nagagukod ug nagatultol kanunay ang panagbikil. Susama sa gininhawa sa tubig: ang pagtaob ug ang paghunas: Gumaran. Gubat. Gahom. Balik-balik. Dili matapos ang panagbikil. Gumaran. Gubat. Gahom.
Lawom ang paghinuklog ni Ayub. Dili niya mahinol ang katulogon. Gihilam sa batan-on ang bughawng taklay nga napanunod niya sa iyang inahan. Adunay sugo nga kinahanglan niyang tumanon. Sugo sa dagat. Sugo sa kalibotan. Ug si Ayub ang nagbitbit sa hukom sa kahiladman.
Sa suok sa iyang kabina, adunay gisang-at nga pukot. Gabitay ang mga pasol ug taga. Wala na magluhag. Wala na maglabyoglabyog. Gahapon, gakiya-kiya pa ang dakong barko taliwa sa mga balod nga gipamastol sa amihan. Nalinaw na ang dagat karon. Mabatyagan sa batan-on ang hinay nga dahunog sa makina kon idapat niya ang iyang panit sa bungbong sa kabina.
Tulo ka bulan na siyang gasakay sa Balingkasaw— ang bag-ong barko sa bantogang maas nga kapitan. Si Kapitan Urbani.
Napulog tulo ka tuig kaniadto, nauli si Kapitan sa gingharian sa Raganduma nga gainusara sa iyang barko. Igo lang nakaatraka ang barko sa pansil sa bahiya sa dihang naunlod kini sa kagusbat. Si Urbani lamang ang nahibiling buhi sa mga tripulante nga minglawig sa habagatang dagat sa Balmaya. Gipangita unta nila ang biliranong isla sa mga diyamante. Lahi ang ilang nahibalagan sa naalaot nga biyahe.
“Nay!” singgit sa kapitan. “Hain ka, Nay?!”
Namilit pa ang kaparat sa dagat sa gikuniskunis ug nahumod niyang sinina human nga gilangoy sa kapitan ang baybayon sa gingharian.
“Anak!” Adunay tigulang nga nakigsiot ug milingkawas sa gatinukmoray nga mga lawas.
Gisugat sa tigulang og gakos ang kapitan.
“Mangtas, Nay!” asoy ni Kapitan Urbani. “Adunay m-mangtas!”
Sa mga mata sa kapitan, mingsamin ang namula nga kainit sa kabalaka.
“Naunsa ka man, Dong?” ang ingon sa tigulang. “Hala! Ang imong dunggan!”
Kinawrasan na lang ang wala nga dunggan ni Kapitan Urbani. Gisapupo sa tigulang ang ulo sa iyang anak. Mihugot ang gakos sa kapitan. Nangdulot ang mga kuko sa bukubuko nga gigakos. Dili buot mobuhi. Nahadlok nga kon mobuhi, mokagay.
“Mangtas sa dagat, Nay!” padayong asoy sa maglalayag. “Gibuhian ko aron... aron baharan kitang dili na motabok sa habagatan!”
“Paghupay! Paghupay!” ingon sa tigulang. “Ania na ang imong nanay.”
Apan taliwa sa hinunghongay adunay mga tingog nga mingpatigbabaw: “Nganong buhi ka pa?!” “Basin kitay isunod!”
“Bakakon na!” “Ayaw na mog panabok, uy!”
Dili mosugot ang uban kanila nga babagang masakmit ang isla sa mga diyamante. Napuno sila sa lagmon aron pangitaon ang mangtas. Kutloon kuno nila kini, modunggo sila sa isla, ug pamatudan nga tawo ang kanunayng modaog sa kapintas sa kinaiyahan.
Gitahasan sa halangdong datu sa gingharian si Kapitan Urbani nga pangulohan ang pagtultol sa mangtas. Nakaupat na siya ka biyahe. Sa matag biyahe, gikasangka niya ang mangtas. Mauli siyang hapo, madungagan na ang mga uwat, ug mag-inusara sa nagusbat nga sakayan. Kawaloan ug siyam na ka kinabuhi ang gipangkalas sa mangtas. Kawaloan ug siyam ka nangandoy nga wala maluwas sa maglalayag. Kawaloan ug siyam ka rason nganong gitugaw si Kapitan Urbani sa walay kahumanang urom.
Sa taboan unang nagtagbo sila si Kapitan Urbani ug si Ayub. Pagkakita sa kapitang nasamin ang giuwat-uwatan niyang dagway sa nagsinaw nga uhas sa bangkaw, walay paglangang gidapit sa kapitan nga pasak-on sa iyang barko ang batan-ong namaligya sa hinagiban.
Tulo ka bulan nang gibansay si Ayub sakay sa Balingkasaw. Sakmiton na nila ang isla sa mga diyamante. Hatagan nilag kalinaw ang mga kalag sa nahikabsan nga kawaloan ug siyam.
Gipiyong ni Ayub ang iyang mga mata aron makapahuway. Gikapoy siyag tiniltil sa tayaong barko. Walay kahutdanan ang taya. Walay kahumanan ang pagtiltil ug pagbaat sa tiniltilan og pintura. Mao kiniy balik-balik nga kinabuhi sa barko hangtod sa kataposang lawig sa puthaw taliwa sa parat nga habol sa kalibotan. Nakigsangka kanunay ang maglalayag sa pagkagabok.
Mikablit ang ganghaan sa kabina. Milagubo. Milamba pagbukas. Mitumaw si Kapitan Urbani. Gihakop sa kapitan ang tangkugo ni Ayub ug gidagit ang batan-on paingon sa galera. Namula na ang mga dagway sa upat ka tripulante nga gaalirong sa talad nga gipatongan og tulo ka botelyang ilimnon. Wala nay unod ang duha. Katunga na lay nahibilin sa ikatulo. Adunay usa ka botelyang buak sa tiilan sa talad.
Samtang nalisang pa si Ayub sa mga panghitabo, gipunit ang baso nga may katunga pang bino sa usa ka tripulante nga may uwat sa ilong. Gitunol ang baso ngadto sa batan-on. Nalino ang labiyaw taliwa sa lawod nga galinaw.
“Ayaw, ayaw,” matod pa sa kapitan nga milabni sa baso. Gipunit niya ang botelyang nabinlan pa og sulod ug giipisan ang baso hangtod napuno. Nausik pag gamay ang makahubog nga ilimnon. “Tan-awa, Sakar, mas kusgan pa nig tungol bataa kon itandi nimo!” Gitunol sa kapitan ang baso ngadto kang Ayub. “Hutda!”
Gidawat ni Ayub ang bino. Gihinay-hinayan niya og tungab.
Kalit nga adunay milabtik sa iyang dunggan. “Yaroka! Paspasi!” sa kapitan pa kansang kapula sa mga aping mikatag na hangtod sa mga mata. Giyarok sa batan-on. Wala madugay, nabati ni Ayub ang kabarag. Daw gibalikan ang dagat sa bawod taliwa sa kalmada.
“Tan-awa, sakto ko, dili ba?” matod pa sa kapitan nga ang ngisi mipakita sa lagos niyang natagom sa tabako. “Hilota ra god ko, Ayub. Iduot og taman, ha? Kanang mawala ang atong kahubog kay magdugang pa tag botelya.” Nangatawa ang upat ka tripulante apan wala sila manglingi sa kapitan.
Gipisil-pisil ni Ayub ang bukubuko ni Kapitan Urbani samtang
Adunay panimalos nga gitagana alang kang Kapitan Urbani...
gapadayon ang tiguwang og panghambog sa mga kaagi adtong ulitawo pa siya. Gisugilon niya ang mga takna nga katungnan na unta siya sa kamatayon apan nagpabilin siyang madaogon sa dagat. Adunay mipakpak. Migara ang kapitan sa iyang gisugilon. Wala na mahibaw-i hain niadto ang tinuod ug hain niadto ang bakak.
“Kusgi lagig duot!” maoy ingon sa kapitan. Wala na makalihay si Ayub sa dagmal nga mipabagting sa iyang dunggan. “Mao ra kag babaye mohilot, da!” Nangatawa na pod ang upat apan walay galingi sa kapitan. Nangduko lamang sila.
Nalipong na si Ayub sa ilimnon. Diyotay na lay kuwang ug mapawong na ang iyang panan-aw. Kalit nga mibarog ang kapitan sa iyang gilingkoran. Gitangkas ni Urbani ang iyang bakos. Nanagang si Ayub sa dihang gibugkos sa kapitan ang bakos sa liog sa batan-on dayon gisangit ang pikas tumoy sa usa ka lansang nga gatuybo sa suok. “Diha ka lang, ha? Ikaw ang among hayop dinhi. Wa kay bili. Pagbinuotan.” Milagapak ang aping ni Ayub ug namula kini sa kahubog ug kainit. Nangatawa ang mga tripulante apan wala gayoy galingi sa mga panghitabo. Milingiw pa ang usa nga may uwat sa ilong.
“Nahurot na man ning ilimnon, Kap,” ni Sakar pa kansang ilong nanglisngag sa kapula. “Miingon baya diay tos Maestro nga ipaandam na unya ang mga bangkaw. Duol na kuno tas dagat diin ang mangtas...”
Gatutok lamang si Kapitan Urbani sa tripulante. Adunay pahiyom sa nawong sa tiguwang. Kalma siyang miduol kang
Sakar. Gituok sa kapitan ang nangluspad nga tawo. “Sultihi ra god ko. Kinsa gani toy kapitan ning barkoha?”
“I-ikaw, Kap,” nagsid-ok nga tubag ni Sakar. “Ikaw.”
“Kang kinsang balaod ang pagasundon sa dagat?”
“I-imoha, Kap. Imoha.”
Misidlak ang lubog nga mga mata sa kapitan ug miinat pag samot ang iyang ngisi. Hilabihan katagom sa iyang lagos. Gibuhian niya ang tutunlan sa tripulante. “Lakaw. Pamalik na kamo sa inyong mga kabina. Wala ta mahibawo kon kanus-a motunga ang mangtas. Pangandam kamo.”
Nagtagsa-tagsag barog ang nanagtagay. Namiya sila sa galera. Nagpabilin si Kapitan Urbani ug si Ayub. Gihiktan pa gihapon ang ulitawo sa suok.
“Nakasabot ba ka nganong gahi ning akong pagpangga kanimo, Ayub?” Milingi ang dakong tawo ngadto sa batanon. Nakita ni Ayub nga gakurog ang mga kinumo sa tiguwang. Nasama ang batan-on sa salingsing nga nagsubol atubangan sa usa ka baga nga punoan. “Nakasabot ba ka kon nganong gitudloan taka unsaon pagbarog sa kaugalingong mga tiil— Paminaw nako kon magtabi ko!” Mihagtob ang kinumo sa kapitan sa tiyan sa ginapos. Misiyok ang ginhawa sa dinapatan. “Gahi pod ang pagpangga sa akong kapitan kaniadto. Ug tan-awa ko karon. Ako ang bantogang kapitan nga si Kapitan Urbani! Ako ang naluwas sa upat ka biyaheng nakigsangka sa mangtas. Nahamtong ko sa kalig-on, ug buot ko usab nga kining kalig-on imo pod nga madakpan, mailhan.” Mihagtob pag-usab ang kinumo sa tiyan sa batan-on. “Nakasabot ba ka?” Misipa ang palad sa kapitan sa nawong ni Ayub. Mihagtob. Adunay misiyok. Misipa. Adunay naghingos. Mihagtob. Mihagtob. Adunay luha nga natagak.
Gibadbad sa kapitan ang bakos nga gigapos sa liog sa batanon. Gibiyaan niya ang galera sa kahilom. Nagsandig si Ayub sa bungbong. Madunggan niya ang hinay nga dahunog sa makina. Misiga ang bughawng taklay sa iyang dughan. Iya kining gikuptan ug nahanaw dayon ang iwag.
Miinom og daghang tubig ang batan-on dayon migawas aron mosimhot sa lab-as nga hangin sa dagat. Wala pa mahimutang ang iyang tungol. Aduna na say mga bun-og nga manglagom sa sunod nga adlaw. Hilabihang kabughaw sa lawod. Sakto siya. Linaw ang dagat. Susama kinig samin nga gainat paingon sa kapunawpunawan. Usa ka bughawng samin nga naghapin sa kalibotan. Nanamin ang langit nga aduna lamay pipila ka panganod. Walay gan-od kay walay bisag taghoy sa huyuhoy. Pagkahilom sa palibot. Makalilisang ang kamingaw. Makatugaw sa kalag king kahilom sa awaaw. Bughaw lamang ang mahangkag sa mga mata gawas sa barko nga hanoy nga nagdapyos sa saminon nga tubig. Apan nabuak ang samin! Sa unahan, adunay makita nga kisaw. May panon sa gatosan ka lumod nga naglumba og panglangoy paingon sa amihanan. Minglabay kining mga lumod sa barko nga walay panagana ug walay paghugka.
“Aduna silay giikyasan,” maoy ingon ni Sakar nga migawas pod aron makapanabako. Gidungkaan niya ang iyang hunsoy. Tul-id ang saka sa aso. Mitudlo siya sa habagatan. “Unos. Unos ang gahulat nato sa wanang sa unahan.” Miyupyop siya og lawom. Mibugwak og duol sa dalag na nga aso. “Kahibawo ka, gibulahan baya ko pagsaka nimos hagdan sa Balingkasaw. Sa wala pa ka, ako man to. Ako ang kinabataan. Ug karon, kay ikaw na man ang kamanghoran, nabalhin na nimo ang urom. Lisod kaayo siyang basolon, Ayub. Nag-una man god siya sa duyan. Makita pod nimong urom nang iyang nahiagoman. Buhi nga urom! Kawaloan ug siyam ka urom! Wala siya biyai. Kanunay nga naggukod. Wala gani ta mahibawo basin idungag lang pod diay ta sa urom nga naggukod niya karon. Apan, molaom lang gihapon ako. Dili matapos sa makadiyot nga pag-antos king atong mga damgo, Ayub. Dili. Ang damlag alang kanunay sa mga batan-on.”
Miyupyop na pod si Sakar sa hunsoy. Samtang gaawas-awas pa ang aso sa iyang baba ug ilong, gihinloan sa tripulante ang iyang himan. Gikulkog, gikukhoan, dayon gipangyabo ang agipo sa dagat nga gasamin sa ilang mga dagway.
“Unsa diay naa anang imong taklay?” Milingi si Sakar nga susama bag nasulawan kang Ayub. “Kaganina, milili ko. Nakita ko kanang mihayag–”
“Daghan og gitagoan ning dagat. Kon ako pa nimo, moambak na ko ug langyon ko ang kinadul-ang isla. Wala kay bisan gamayng kasayoran kon kinsa ug unsa ako.” Mibiya si Ayub ug misulod sa iyang kabina.
Tulo ka adlaw ang minglabay sa ilang paglayag. Naabot gyod ang unos.
Gatakiang-takilid ang barko nga gatusak sa bagyo. Gipanigbas sa barko ang mga balod ug bugabong nga sama kadak-ag mga balay. Gitagak sa langit ang kinabug-atan niining uwan. Nahanaw na ang bughaw. Nabuak na ang samin. Gialirongan sila sa way kahumanang abohon nga kalikopan.
Gibaid nilang tanang bangkaw, isi, ug sapang. Matod pa sa kapitan, dili damhon kanus-a moabot ang mangtas sa dagat. Kinahanglan nga andam sila sa bisan unsang tulukibon nga ibanlas kanila sa napunsisok nga lawod. Nagmaya ang mga kilat. Sa matag hayag sa kilat ug daghong sa dalugdog, napuno ang mga tripulante sa Balingkasaw sa hilom nga kalisang— walay kabutangan nga kalisang! Sa ilang salabotan, adunay dili mao. Adunay dili masabtan nga kasaypanan nga ania sila dinhi karon.
Wala kini makatugaw kang Ayub. Wala magtugaw kaniya ang mga singot nga naglaray sa matag agtang sa iyang kaubanan, bisag gigakos na sila sa kamig ug bugnaw. Wala magtugaw kang Ayub ang mga pag-ampo nga gipanghunghong sa mga dila sa nangahadlok, bisag gitakoban sa Mga Bathala ang ilang mga dunggan sa mga pangaliya ug tim-os nga paghangyo. Wala magtugaw sa batan-on ang napana nga ngisi ni Kapitan Urbani, ug sa makasilag nga sidlak sa iyang mga mata, bisan takna na nga kahadlok ang mousap sa kalag ug ang paglaom mahanaw daw sakayang puthaw nga tunlon sa mapintas nga dagat. Wala kini makatugaw, ug wala siya mahibulong. Nakasabot si Ayub sa angay niyang buhaton.
Gaiyahay ang mga tripulante og baid sa ilang isigkabangkaw. Naglaom silang dili madugang sa kawaloan ug siyam ka buhing urom sa kapitan. Nagpadayag na man god ang makalulukap nga dagat ug unos, ang dugdog ug kilat— mipabuhagay sa nanagkagay nga kadagatan.
Gimando sa kapitan nga silang tanan ikatag sa nagkalainlaing bahin sa Balingkasaw aron bantayan ang kisaw sa nakutaw nga tubig. Matod pa ni Kapitan Urbani, mag-usab-usab ang dagway sa mangtas. Usahay, susama kini sa nukos nga mobungkag og barko pinaagi sa mga gaway nga morag mga punoan sa lubi ang
gibag-on. Usahay, susama kini sa dagway sa babaye nga motagsatagsag dapit kanilang moambak sa gawasiwasing tubig. Usahay, susama kini sa anino nga mokutlo sa ilang mga ginhawa sa dihang mahikatulog sila.
Napun-an sa dugang kahadlok ang di mahimutang nga mga tripulante. Gikumkom lang gyod nila sa isigkakasingkasing ang paglaom nga matapos da ang kalisang, malahutay nila ang unos, ug maabtan nilang buhi ang biliranong isla sa mga diyamante. Nagkatag sila sa barko ug nagbantay sa bisan unsang matang sa panuway nga mamahimong mopadayag kanila sa kinalitay.
Sa pupa, gipabantay si Ayub. Siya lamang usa. Gihiktan niyag pisi ang iyang hawak. Gigaid usab ang pisi sa poste sa barko aron dili siya mabanlas kon ugaling ang tubig mangab-ot lapas sa balwarte diin siya gabarog. Nagsiga ang iyang taklay taliwa sa kangiob. Bughaw ang siga. Sama kini sa lampara nga walay kapalong ug hayag susama sa Bulan. Bisan iya na kining gikuptan, dili mokunhod ang kahayag. Nahumod siya sa kabasa sa bunok sa uwan ug sa lugasak sa balod nga nangabungkag paghapak sa kasko nga puthaw.
Kadiyot lamang ni niyang nakitan: paghayag sa kilat, namisik ang init nga habuhabo— nasalibay ang lawas ni Maestro-Amo. Linaslasan ang liog. Nabunal ang lumoy niining lawas sa puntal sa wala pa kini molahos sa kangitngit, ug nahanaw.
Daling gihiktan ni Ayub og laing pisi ang iyang hawak. Ang pikas balighot gitumyan og ganso. Human, iyang gitangtang ang higot nga gagaid kaniya sa poste. Gitadlas niya ang danlog nga agianan ug gilibot ang pupa gamit ang ganso ug higot nga mao day nagkupot kaniyang dili makuyog kang Maestro-Amo nga gipistahan na sa mga isda. Maampingon siyang dili madakinas. Sa iyang pag-amping, nabantayan niya ang agi sa dugo nga gakatag ug gianam-anaman pagwaswas sa uwan. Wala nay tawong gabantay sa estribor. Mingaw taliwa sa pagdakdak sa haganas.
Nakadungog siyag piyait sa unahan. Adunay kakurat— wala makapanaganang tingog. Gisubay ni Ayub ang hataas nga agianan. Sa wala pa siya moabot sa prowa, nakit-an niya ang lawas nga gabuy-od. Gibali-balian ang mga bukton. Gakagidlay ang tiyan nga nabusbos. Nabangil ang tawo sa gikamadang mga pisi. Pagduol sa batan-on, nakit-an niya ang susamang samad sa liog nga mao say gikamatyan ni Maestro-Amo. Init pa ang lawas ug bag-ohay lamang nabugtoan sa ginhawa. Mipadayon si Ayub sa prowa.
Pagkatag sa kilat sa gaumidong langit, mipabutyag kaniya ang bukubuko sa dakong tawo nga gaaswat kang Sakar. Nalumoy na ang lawas sa tripulante. Ang ulo halos mabulag na sa iyang liog.
Milingi ang dakong tawo kang Ayub. Nakit-an sa batan-on ang uwat. Kinawrasan na lang ang wala nga dunggan. Si Kapitan Urbani.
Gibuhian sa kapitan ang patayng lawas sa tripulante. Naligid ang lumoy nga lawas ni Sakar sa danlog nga salog. Nabangil kini sa balwarte sa wala pa kini mountol sa laublaob. Nasalibay ang lawas sa mga balod kuyog sa mga damgo niining wala gayod makab-ot.
Gihaw-as na sa sakoban ang nagkadugong baraw sa kapitan. Gigamit kini pagkutlo sa kaduhaag siyam ka buok sakop sa gitunglo nilang paglawig. Gapilit gihapon ang napana nga ngisi ug ang masilagon nga sidlak sa mga mata sa dakong tawo. Tingali, aduna pa untay mabuhat si Ayub aron maluwas ang iyang mga kauban sa buhing urom nga ania karon sa iyang atubangan. Tingali, walay bisan usa ka tulo sa dugo ang mausik kon milihok pa lang si Ayub sa wala pa sila makabiya sa pantalan. Tingali. Tingali. Apan dili kini ang dalan nga iyang gipili. Nakasabot si Ayub sa angay niyang buhaton.
Gitangtang ni Ayub ang bughawng taklay nga gisab-ong sa iyang dughan. Mihana ang bughawng kahayag sa iyang panit. Nabag-o ang iyang dagway. Natugkag himbis ang kaniadtong tabunong panit nga naghatag kaniyag hulagway sa tawo. Sa dalag nga mga siwang nga mao ang iyang mga mata, misamin ang kalisang sa kapitan nga naglaas sa baraw. Igo lang nahilapan og nipis nga samad ang aping ni Ayub sa dihang mihagtob ang kutukuto ni Urbani. Misipa ang palad sa naglibog nga nawong sa tiguwang.
“U-unsa ka man?!” sa kapitan pa nga nagluhod atubangan sa wala hiilhing buhi nga urom. “Unsa ka man?!!”
Mihayag ang mga kilat nga susamag mga ugat nga naghatag og kinabuhi sa unos.
“Susama lamang ako kanimo,” maoy uwahing nadunggan ni Kapitan Urbani sa wala pa siya biraha. Gitulon siya sa bugnaw nga tubig. Gilamoy siya sa kangiob sa kahiladman.
Mga ginukod sila sa panagsangka. Ang panagbangga sa mga henerasyon. Balik-balik. Dili matapos ang panagbikil. Gumaran.
Gubat. Gahom. Ug ang kalibotan giikyasan sa paglaom.
(KATAPOSAN)