Kasingkasing nga Abo
MATOD pa kunong Robert Frost, usa sa mga inilang magbabalak sa Amerika, ang kalibotan gitunga sa duha ka klase nga mga mulupyo. Angusa ka tunga mao kadtong mga mulupyo nga daghag ikasulti apan dili katingog, ug ang laing katunga, kadtong walay ikasulti apan sigeg tingog. Nah, asa man kaha tang dapita diha punita?Ang mga magbabasa tingali nang katunga nga dili katingog apan daghan unta ang ikasulti ug ang mga magsusulat mao nang katunga nga walay ikasulti apan sigeg yawyaw. Ha-ha-ha.Paita.
Usa tingali sa problema sa kalibotan kay daghan nga wala gyod untay kangho apan sigeg sulti, ug daghan usab ang naa untay kangho, dunay ikasulti kay daghag nasabtan, mosulti tuod apan dili sab mao ang isulti kay dunay laing katuyoan. Mao ning nagyagaw ang katilingban. Kinsay nagtuo nga moabot tas ingon niini? Mao nang wala nay gabasa kay wala na man say gatuo sa mabasa. Naa, ay, gawas sa gitawag na karon nga peyk news— dili lang sayop nga balita, apan mga balita pa gyong gitaho aron makailad— naa na say artificial intelligence nga pataka ra ganig panindot sa maot nga nawong, mosulti ug mosulat pa gyod ingog korek. Maong ang pangutana karon nga nagdala og dakong ganti mao kini: Kinsay katuohan nato ug unsaon nato pagsabot kon namakak sila?
Pananglit, kinsay nagsulti sa tinuod mahitungod niining people’s initiative kuno nga charter changekaron? People’s initiative pa lang daan mainat na atong kilay. Kinsay nag-una-una? Mao baya nay ipasabot sapeople’s initiative— kalihokan sa mga mulupyo— ang nag-una sa gitan-aw nga kausaban, niining puntoha kausaban sa balaod. Katawhan ang nag-una pagpasulong sa maong kausaban. Nah, nganong gabayran kuno ang tawong mopirma nga sila man kaha ang nakahunahuna sa maong kausaban? Nganong ingon og wala gani sila kasabot sa ginahisgotang mga kausaban?
Tinuod nga ang people’s initiative anaa sa 1987 nga Konstitusyon sa Pilipinas isip usa ka pamaagi sa pag-usab sa maong dokumento apan kana gibutang diha kay ang naghimo niana nga Konstitusyon nakakita nga dunay gahom ang tawo mosawsaw sa paghimo sa balaod ug kini nga gahom angayng respetohan. Yay, respeto pa kaha nang giingnan kuno ang mga mayor nga gamiton sa nasod ang people’s initiative nga pamaagi sa pag-usab sa Konsitusyon ug giingnan kuno nga hatagan og P100.00 ang mopirma. Kadtong nakita nako nga video ni Senador Imee Marcos nga nag-intebiyo og usa ka tawo, naghisgot nga P4,000.00 kuno ang hatag sa iya matag 200 ka pirma niining people’s initiative. Ayayy.Nah, ang pangutana, kinsang katawhan diay kini nga inisyatiba?Kuyaw, di ba?! Dili kaha ni mahulog og artificial intelligence lang, robot, ang nagpasiugda niini nga charter change, sama nga Smartmatic na kunoy gabotar sa eleksiyon karong panahona? He-he-he. Angay na gyod sab tingali ni natong hinuktokan asa gapaingon atong mga desisyon. Gawas nga gibutang kining people’s initiativesa batakang balaod sa 1987 nga usa ka pamaagi sa pag-usab sa Konstitusyon, aduna nay balaod nga nagpahigayon niini kon unsaon kini pag-gamit— ang Republic Act 6735. Matod niini nga balaod, puyde ang katawhan mosugyot og kausaban sa Konstitusyon pinaagi sa usa ka petisyon nga pinirmahan sa 12% sa nalistang botante sa maong lugar nga nagsugyot sa maong kausaban. Sa ato pa, ang usa ka lugar nga dunay 100,000 ka rehistradong botante kinahanglan lang og pirma gikan sa 12,000 niini nga botante, puyde na. Sa ato pa kay 4 milyones ra man kuno ang botante sa Pilipinas, nagkinahanglan ra og 480,000 ka pirma ang people’s initiative aron masugdan og ukay ang Konstitusyon? Wow, mas daghan pa lugar ang gikinahanglan ni Tita Cory kaniadto nga pirma aron siya katuo nga gusto sa mga tawo nga modagan siya pagka presidente? Usa ka milyon ra baya iyang pangayo niadto apan ang mga tawo nagdagan og pirma hangtod miabot og 3 ka milyon. Way bayad. Kana man tingali nga tinguha ug paninguha maoy ginganlan ogpeople’s initiative ba? Kon gibayran nang 480,000 ka pirma pinaagi sa ayuda nga tag P500.00, wa ra nay bilyon. Gamay ra di ba? Lipay pang makadawat sa kaayo sa naghatag sa ayuda.
Niini pa lang nga puntoha, supak na ko nga bayaran ang tawo sa iyang pirma aron mausab ang mga prinsipyo sa balaod nga nahimong haligi sa iyang pagkatawo— ang batakang balaod sa iyang nasod. Karon nga kasabot na kita kon unsay dyens (genes kon sa Iningles pa), nasayod na usab kita nga ang atong panabot ug kahimungawong karon dili ato lang, apan kinatibuk-an na sa giagian sa mga dyens sa atong lawas. Sa ato pa, kon ang atong naagian ug nasabtan nindot, limpiyo, ug maayo, dako nga kadaot sa atong panabot ang maguba kon dunay mosugod og tuyok niana nga panabot ngadto sa usa ka “kamatuoran” nga dili na nindot, limpiyo, ug maayo sumala sa kasinatiang naagian.
Kaniadto sa panahon ni kanhi Presidente Rodrigo Roa Duterte (kPRRD) kusog ang hulungihong nga usbon ang batakang balaod kay kombensido siya nga mas maayo ang pederalismo unta nga pamaagi sa pagpadagan sa gobyerno apan wala baya niya gipadayon kana unta nga kausaban. Sa akong sabot kaniya taliwala sa iyang kahungog usahay, wala kana niya buhata kay taas siyag respeto sa kasinatian ug panabot sa tawo. Puyde baya gyod unta niyang mapuwersa ang nasod sa pag-usab sa Konstitusyon aron matuman ang iyang gusto nga pederalismo apan bisan sa iyang kabarumbado usahay manulti wala baya pod na niya buhata. Sa ato pa, wala siya kamenos sa katawhan, ug wala siya maghunahuna nga mapatongan rag kuwarta ang prinsipyo sa mga lider sa katilingban. Dihang dapita, elegante tuod si kPRRD.
Kining respeto sa dignidad sa tawo. Diri konatandog ni kPRRD. Malagot unta ko maghunahuna sa kadaot nga iyang nahimo sa
tokhang ug sa Pharmally sa panahon sa CoVid-19 pandemic apan naa siyay punto ining iyang paningkamot karon nga dili maguba ang Konstitusyon sa Pilipinas samtang wala pa kasabot ang mga Pilipino sa tinuod nga drama sa panggobyerno.
Karon usbon kay apil ang sistema sa panggobyerno, gikan sa Kongreso paingon sa Parlamentaryo. Sa ato pa, dili na duha ka lawas nga lehislatibo ang maghimo og balaod, dili na duha ka hugpong ang manghimoay og balaod, usahon ang Kongreso ug Senado, usahon sila ug himoong usa ka parlamentaryo. Ang akong pangutana: unsa man diay problema nganong kana man ang solusyon?
Sumala sa unang mga taho sa wala pa kining people’s initiative kuno, nakabungat na si House Speaker Martin Romualdez nga angay usbon karong tuiga ang mga limitasyon nga nahisulat sa Konstitusyon bahin sa pagpanag-iya sa mga taga laing nasod og mga kabtangan sa Pilipinas. Usa kuno kini ka limitasyon nga nagpugong sa kalamboan sa Pilipinas. Si Presidente Bongbong Marcos (PBBM) sab kuno, ig-agaw ni Speaker Romuladez, nakaingon nga angay sab sutaon kon kinahanglan bang usbon gyod ang Konstitusyon aron makaagni og dugang pang mga puhunan gikan sa gawas sa nasod. Ambot nganong na-people’s initiative ang nahimong resulta niini nga mga panghunahuna niining duha nato ka lider sa nasod.
Saktoog gamay si Robert Frost sa iyang panan-aw sa mga tawo sa kalibotan. Katunga kanila dunay angay isulti apan dili kasulti kay walay gahom sapagsulti ug kon katingog man, dili sab paminawon. Ang laing katunga, walay ikasulti gyod nga tarong apan maoy magsigeg yawyaw nianang mga butang nga igo rang mopatuyok sa tubig ngadto sa ilang nataran. Hinuon, dunay gamayng korte sa katawhan sa kalibotan nga dunay ikasulti, makasulti, ug mosulti gyod sab. Dili lang usahay masabtan kay medyo lawom na sab og dagan sa panghunahuna. Makasulat sab ning mga tawhana apan walay mobasa ug kon basahon man, didto na sab daogon kon nasabtan ba. Kon nasabtan man, dunay bay kahigayonan ang nakasabot nga lihokon ang iyang nasabtan? Maong mobalik tuod tas katunga sa katawhan ni Robert Frost nga naa untay ikasulti apan dili kasulti. Samoka.He-hehe.
Mao nang importante ang pangutanang unsay problema nga charter change man ang solusyon? Ang nagsugyot ba niana nga solusyon, nakasabot bas problema? Kon nakasabot man, unsay kaseguroan nga iyang giyagyag nga sakto nang iyang solusyon sa problema? Giunsa sab niyag sabot ang problema nga nakaseguro man siya nga mao nay solusyon? Dili kaha sab nga lain nga problema iyang nakita apan gitabonan lang niya nianang kalamboan sa katawhan kay diha daling mailad ang katawhan?
Naa lagi usa ka Neil Strauss nga nag-ingon nga ang rason ngano nga ang mga tawo nga dili mausab ang opinyon ug desisyon bisan bundakan na sila sa kamatuoran kay wala sila magkinahanglan og kamatuoran aron maporma ilang opinyon ug mga desisyon sa kinabuhi. Gani, gigamit man nila ilang opinyon pagporma hinuon sa kamatuoran nga angayng makit-an sa uban. Naa pa gyoy gatuo nga kay ilang opinyon, matuod na. Ha-ha-ha.Paita man. Ngano bang naghago-hago pa man tag tukod og mga tulunghaan aron ang mga tawo makaila og kamatuoran nga ilad ra man diay magpatuyok sa atong gipatungha?
Wala ko mag-ingon nga nindot ang atong Konstitusyon karon, saligang batas, ug batakang balaod, ug maong dili angayng alisdan apan dili sab ko moingon nga daotan kini maong angay gyong dalidalion natog ilis kay kon dili wala na tay kaugmaon. Ngano sab nga makaingon ta nga daotan kini ug angayng usbon?Ang tubag niana kay kuno ang maong Konstitusyon gawas nga dinali-dali paghimo kaniadtong 1987, dili na kini haom sa dagan sa kinabuhi karon ug nahimo nang babag sa atong pag-uswag isip usa ka nasod. Ngano,ang kauswagan ba sa nasod naglatay lang sa kuwarta sa mga taga laing nasod? Ngano pod nga kinahanglan sa mga taga laing nasod makapanga-iya og kabtangan diris Pilipinas una sila mohatag og igong pundo o kapital sa mga negosyo nga ilang tukoron, wala ba gyod silay salig sa mga lider ug katawhan sa nasod?
Kon himoon kining charter change karon, kini nga pamaagi dili ba sab dinali-dali pod? Nangatulog pa man gani ang mga tawo, gipapirma na aron makab-ot dayon ang 12 porsentong kab-oton niining people’s initiative, unya hanayhay na nga pagkab-ot sa kausaban? Maayo na lang kining 1987 nato nga Konstitusyon kay mata kaayo ang mga tawo samtang gidesisyonan kini nga himoon ug nasabtan ngano nga gihimo kini nga Konstitusyon.Wala pa sab naka-golden anniversary kini nga Konstitusyon, 37 pa lang katuig. Kinsay nagminyo diha kaniadtong 1987 ug makaingon nga ilado na kaayo niya ang iyang giminyoan? Bisan man ganig naka-golden anniversaryna ang magtiayon, gera pa man gani gihapon kay naa pay dili masabtan, di ba?
Ambot kon kadumdom pa mo sa estorya ni Hans Christian Andersen nga nag-ulohan og “The Emperor’s New Clothes” diin giilad ang hari nga nindot ang iyang sinina nga gibuhat sa duha ka maingon ta karon nga membro sa budol-budol. Kon mahitabo nga iparada na kanang giingong people’s initiative, kinsa bay makaingon sa atong “hari” nga ilad ang maong people’s initiative? Kon ilad ang people’s initiative, dili kaha ilad pod ang “sinina sa hari” nga ilang gihimo nga gitawag ogcharter change? Basin opinyon lang sa usa o duha nga dunay katuyoang makaganansiya maong ingnong daotan ang 1987 Konstitusyon bisan wala nasabti kon maayo ba kay wala nakita unsay hitsura anang bag-o ginahimo nga Konstitusyon, parehas sa nahitabo sa estorya mahitungod sa bag-ong sinina sa hari?
Nahitabo man nga Kuwaresma karon ug ang Kuwaresma sa mga Kristohanon 40 man ka adlaw nga pagpamalandong kon hain gyod ang ilang hunahuna ug kasingkasing, puyde kaha nga mao niy atong pamalandongan? Dili ba lang ta magpakabana, makisusi unsay tinuod ug maayo, o magluhod lang ba tag asin padayong mangayog pasaylo sa atong kahuyang? O, sa sugyot pa ni Pope Francis, angay ba tang magpuasa sa atong kahakog ug maghunahuna usab sa kaayohan sa uban labi na sa atong binlan niini nga katilingban? —
Ngano, ang kauswagan ba sa nasod naglatay lang sa kuwarta sa mga taga laing nasod? Ngano pod nga kinahanglan sa mga taga laing nasod makapanga-iya og kabtangan diris Pilipinas una sila mohatag og igong pundo o kapital sa mga negosyo nga ilang tukoron, wala ba gyod silay salig sa mga lider ug katawhan sa nasod?