Ang Bagani sa Mga Tagna

Nasayod na siya nga duol nang moulbo ang ikaduhang dakong gubat tali sa mga tawo ug sa mga busaw. Ug tungod sa iyang pakigkunsabo sa mga busaw, siya ang tugyanan sa pagdumala sa Sinibwalan.

2024-04-01 - Nobela ni Anijun Mudan-udan

(Anib 46) Ang Halok sa Panamilit

Duha ka bulan human ang gubat sa Kibalbal, nagkaguliyang ang kadagkoan sa Mayun-anlaw. Nagsugod kadto sa dihang sunod-sunod nga nangabot sa Mayun-anlaw ang mga tawo nga adunay pula nga tuus. Ilawom sa pagmando ni Lawedlawed Mandeldeg, nakigkita dayon sila sa mga kadagkoan sa Mayun-anlaw aron pangitaon kon asa na ang mga pinuy-anan nga gisaad kanila. Tungod sa katungod nga gituga alang sa adunay pula nga tuus, napugos ang kadagkoan sa Mayun-anlaw sa paggahin og dakong bahin sa ikatulo nga lebel sa banuwa alang sa halos lima ka libo ka tawo. Buot unta nilang mangambot, apan sa dihang nasayran nga tanan kadtong mga tawhana sakop sa Alimaong ni Mandeldeg, wala na silay nahimo. Nabaniog na sa tibuok Mayun-anlaw ang dakong kadaugan sa Alimaong ni Mandeldeg batok sa mga busaw sa Kibalbal.

Human sila makaposisyon sa ikatulo nga lebel, hilom nga gipatuman ni Lawedlawed Mandeldeg ang mga plano nga gisugyot ni Robert Makaindan. Nakahukom na si Lawedlawed Mandeldeg nga mosunod sa mga plano sa tawo nga nailhan niya isip si Layok Digpanabiya. Dako ang iyang pagsalig sa maong tawo tungod kay siya ug ang iyang mga sakop naluwas man tungod sa panabang sa maong tawo. Alang kaniya nga kaduha na mabiktima sa kamaro sa iyang mga labaw, ang sama lamang ni Layok Digpanabiya ang angay nga saligan.

Sa laing bahin, giayoayog kasaba sa mga gipolon ang gobernador sa Balabagan nga si Agsam Dalama. Dakong salapi ang gigasto sa Mayun-anlaw sa paggahin og dakong luna sa ikatulo nga lebel. Mao nga misurok gyod ang dugo sa mga gipolon.

“Unsay misulod sa imong ulo nga nagpataka ra man kag saad og pula nga tuus? Tan-awa nang imong kalaki, apil ang banay ni Diglapid nadalahig,” pangutana ni Kabal Diglapid. Nagkauyon na ang ubang gipolon nga ibalhin sa mga kamot sa banay Salagyaon ang pagdumala sa Balabagan.

“Pasayloa ko ninyo mga halangdong gipolon. Wala gyod ko magdahom nga ingon niadto ang mahitabo. Sa pagkatinuod, ang Alimaong ni Mandeldeg gituyo gyod namo nga himoong paon aron masuta namo ang armadong kusog sa mga busaw sa Kibalbal. Pito ka banhig ang ilang giagian ayha pa sila nakaabot sa ganghaan sa Kibalbal diin naghulat na kanila ang dakong panon sa mga busaw,” matod ni Agsam Dalama.

“Kon mao, giunsa nila sa pagdaug?” pangutana ni Kampilan Lumalagwas. Dakong pangutana gyod alang kaniya ang pagdaug sa Alimaong ni Mandeldeg.

“Sumala sa among pagsusi-susi, nahadlok kuno ang mga busaw sa dihang way duhaduha nga miasdang ang Alimaong ni Mandeldeg. Matod sa mga alimaong, migawas ang ilang kaisog tungod kay nakita nila ang kabangis ni Lawedlawed Mandeldeg,” matod ni Agsam Dalama.

“Unsay inyong tan-aw?” pangutana ni Kampilan Lumalagwas. “Aw, kon giunsa nila pagdaug, dili kana mao ang atong

problema karon. Ang dakong problema nato karon mao nga, asang mga kayutaan ang ilang angkonon? Unsay atong buhaton kon ang ilang angkonon mao ang kayutaan nga adunay dagkong minahan?” tubag ni Lugdang Mambitoon.

“Mao gyod na diha karon. Kabal Diglapid, unsay imong ibayad kanamo kon mahitabo man ugaling kadto?” pangutana ni Mahiglis Gumagang-aw.

“Nganong ako may magbayad?” matod ni Kabal Diglapid nga nasuko. Apan gipugos niyag pakalma ang iyang kaugalingon. Luyo sa iyang hunahuna, naghinamhinam na siya nga manghawod sa tibuok Sinibwalan. Nasayod na siya nga duol nang moulbo ang ikaduhang dakong gubat tali sa mga tawo ug sa mga busaw. Ug tungod sa iyang pakigkunsabo sa mga busaw, siya ang tugyanan sa pagdumala sa Sinibwalan.

“Nganong dili ikaw ang magbayad nga imo man nang sinaligan ang gobernador nga maoy nasayop? Dili ba gipanghinambog mo kaniadto nga wala nay labing angay pa nga modumala sa Balabagan kondili si Agsam Dalama? Karon nga apil mi nga naperwisyo sa iyang buhat, angay lang sab nga manubag ka,” matod ni Sangkub Salagyaon.

“Mga higala, kalma lang. Ang mahinungdanon karon mao nga maghiusa kita ug magkauyon sa atong mga lakang,” matod ni Lambong Manhabayan. Alang kaniya, labing maayo kon dili sila magubot samtang naghulat siya sa panahon nga ituga kaniya ang pagdumala sa Makasandig. Wala siyay kasayoran nga gihimo ra siyang kiko sa banay ni Diglapid.

Human ang taas nga lantugi, nagkauyon ang tanan nga ilisan si Agsam Dalama. Gibalhin sa banay Salagyaon ang pagdumala sa Balabagan. Ug nagkasabot silang tanan nga dili tugotan ang Alimaong ni Mandeldeg nga manag-iya og mga minahan. Dili nila buot nga adunay mogawas nga bag-ong puwersa sa Sinibwalan.

Sa laing bahin, sa dihang nakauli na si Kampilan

Lumalagwas, gipatawag dayon niya si Mangki Kulawingan. Gimandoan niya kini nga susihon og ayo kon unsa gyoy nahitabo sa gubat sa Kibalbal. Dili siya makatoo sa gisaysay ni Agsam

Dalama tungod kay nasayod siya kon unsa kabangis ang mga busaw.

“Mangki Kulawingan, unsa nay balita sa akong gisugo kanimo?” pangutana ni Kampilan Lumalagwas.

“Halangdong gipolon, karon lang gyod miabot ang taho gikan sa Makasandig. Kumpirmado nga nakauli na si Laga Aluyan. Mao nga nakaseguro ko nga sa gubat sa Kibalbal, si Layok Digpanabiya ug si Laga Saliyaw ang hinungdan nganong midaug ang Alimaong ni Mandeldeg,” matod pa ni Mangki Kulawingan.

“Giunsa nimo pagkaseguro?” pangutana na sab ni Kampilan Lumalagwas.

“Halangdong gipolon, sa akong pagpaniid sa mga sakop ni Lawedlawed Mandeldeg aduna koy nadungog nga istorya. Niadtong miaging gabii, nag-inom ang ubang mga sakop ni Lawedlawed Mandeldeg. Sa dihang hubog na sila, naghisgot sila bahin sa nahitabong gubat apan lisod madunggan ang ilang gipanulti kay gihinayan nila ang ilang mga tingog. Apan human kadto, kalit ra silang nanindog ug matinahuron nga namulong. Matod pa nila, ‘Alang sa mga banggiitan nga si itom ug si puti! Nagdungan dayon silag tungab sa ilang ilimnon,” matod pa ni Mangki Kulawingan.

“Unya unsa may kalabotan niana sa atong gihisgotan?” mikunot ang agtang ni Kampilan Lumalagwas.

“Halangdong gipolon, akoy mipahigayon sa pag-apas ni Layok Digpanabiya ug Laga Saliyaw sa Alimaong ni Mandeldeg. Mao nga natiman-an gyod nako nga niadtong tungora, itom ang gisul-ob ni Layok Digpanabiya samtang puti ang gisul-ob nga bisti ni Laga Saliyaw,” tubag ni Mangki Kulawingan.

“Apan matod mo, walay reaksyon ang imong instrumento sa dihang gisulayan nimog sukod ang ilang gahum sa pagkabagani,” matod ni Kampilan Lumalagwas.

“Tinuod kana halangdong gipolon. Ug duha ray buot ipasabot niini. Adunay posibilidad nga daut na ang akong instrumento. O kaha, ang akong instrumento dili makaarang sa pagsukod sa ilang gahum. Apan sa dihang gisulayan nako sa uban, nasuta nako nga walay problema ang akong instrumento,” matod ni Mangki Kulawingan.

“Buot ipasabot gamhanan pa sila kaysa kanamo?” pangutana ni Kampilan Lumalagwas.

“Dili lang ko makaseguro niana. Apan bahin sa gubat sa Kibalbal, hugot ang akong pagtuo nga si Layok Digpanabiya ug Laga Saliyaw ang nagdalag kadaogan,” matod pa ni Mangki Kulawingan.

“Sa imong tan-aw, nasayod ba niini ang ubang banay?” pangotana ni Kampilan Lumalagwas.

“Segurado ko nga wala silay hanaw bahin niini. Ni wala gani sila masayod nga nakabalik na si Laga Aluyan sa Makasandig,” tubag ni Mangki Kulawingan.

“Maayo kon mao. Sukad karon, paningkamoti nga madala nimo sila sa banay Lumalagwas. Kondili nato sila mahimong sakop, kinahanglan mahimo nato silang higala,” matod ni Kampilan Lumalagwas.

“Himoon nako ang tanan halangdong gipolon. Sayon ra nako silang makaistorya kay dali ra makaduol ni Mayagnaw sa Balay Kidagsangan. Tuod diay, maorag adunay laraw ang banay Diglapid ug banay Manhabayan batok ni Mayagnaw. Nakamatikod ko nga sukad nangabri og usab ang Balay Kidagsangan, maorag kanunay nagatang ang maong mga banay kon kanus-a moabot ang tukmang higayon,” matod ni Mangki Kulawingan.

“Mao ba? Uy uy, dili na sila makahulat ha. Kon mao, pagkuyog og pila ka tawo sa imong pagpaniid. Birahi ninyo ang bisan kinsa nga banay nga molihok batok sa Balay Kidagsangan. Mao ra niy pamaagi aron atong makuha ang maayong kabubut-on sa grupo ni Layok Digpanabiya,” matod ni Kampilan Lumalagwas.

“Matuman ang imong mando halangdong gipolon,” matod ni Mangki Kulawingan.

Milakaw dayon si Mangki Kulawingan human ang mando sa iyang agalon. Karon lang niya nasinati nga andam mosugal ang gipolon sa banay Lumalagwas alang sa usa ka bagani nga wala pa nila matino ang tinuod nga pagkatawo. Apan bisan siya nasayod nga talagsaon gyod kaayo ang sama ni Layok Digpanabiya ug Laga Saliyaw. Natahap gani siya nga malagmit, gikan sa usa ka tinagong banay ang duha.

“Banay Diglapid, banay Manhabayan ug banay Mambitoon, abi ninyog walay nakasimhot sa inyong baho ha,” matod pa ni Kampilan Lumalagwas sa iyang hunahuna sa dihang nakalakaw na si Mangki Kulawingan.

Kaniadto, naglisod og tuo si Kampilan Lumalagwas sa gisugilon ni Dagsang Mambulalakaw mahitungod sa pagluib sa tulo ka banay. Apan sa dihang gitulis ang Balay Gumaon, didto lamang niya nasuta nga adunay kamatuoran ang gisugilon kaniadto sa iyang higala.

Bisan kon nagtakuban sila, wala malilong kang Kampilan Lumalagwas nga ang tulo ka agalon sa mga tulisan walay lain kondili ang mga gipolon sa banay Diglapid, Manhabayan ug Mambitoon. Usa kini sa hinungdan nganong buot niyang makuha ang suporta ni Layok Digpanabiya.

Tulo ka adlaw sukad bantayan sa grupo ni Mangki Kulawingan ang Balay Kidagsangan, nakamatikod siya nga morag adunay dakong mahitabo. Sa hapon sa ikatulo ka adlaw, natingala siya kay daghang mga tindahan duol sa Balay Kidagsangan ang nanirado. Sa dihang iyang gipasusi, nasayran niya nga kadtong mga tindahana gipanag-iyahan sa mga sakop sa banay Diglapid ug banay Mambitoon. Gikulbaan siya. Nganong kalit miapil ang banay Mambitoon? Tungod sa iyang nasayran, nagpadala dayon siyag mensahe sa iyang agalon. Gipatawag sab dayon niya ang napulo niya ka sakop nga daan na niyang gipaandam. Wala madugay nangabot na ang napulo ug miposisyon dayon sumala sa pormasyon nga gimando ni Mangki Kulawingan. Tataw nga hanas na sila sa ingon nga buluhaton.

“Pangandam mong tanan,” matod ni Mangki Kulawingan sa dihang nakita na niya nga migula si Mayagnaw. Kauban sa dalaga ang babaiyon sa banay Gumagang-aw.

Sa laing bahin, bibo ang panagtabi ni Mayagnaw ug sa babaiyon sa banay Gumagang-aw. Gihisgotan nila ang mahitungod sa lainlaing matang sa panapton nga maayong himoong mga bisti. Niadtong tungora, gidapit si Mayagnaw sa banay Gumagang-aw nga makigsosyo sa pagtukod og tindahan sa panapton. Sa ilang kabibo sa panagtabi, wala na nila mamatikdi nga aduna nay nagatang sa ilang dalan.

“Hahaha! Laga Mayagnaw, adunay bag-ong putahe karon sa Balay Suda. Ikaw ang akong nahunahuna nga ubanon. Gipaandam na nako ang atong pagkaon didto,” tingog kadto ni Dadatuen Kawakawa sa banay Diglapid.

Mihunong sa paglakaw ang duha ka babaye. Mikunot ang agtang ni Mayagnaw. Wala niya kapugngi nga

mokagot ang mga ngipon. Gisumhan na siya sa kabo ang sa dadatuen sa banay Diglapid.

“Hoy, bagaa sab sa dagway nimo no? Di gyod ka maulaw nga mamugos og babaye da. Aw, hinuon, ingon ana man gyod mo sa banay Diglapid,” matod sa babaiyon sa banay Gumagang-aw.

“Unsay labot nimo? Si Mayagnaw ang akong kaistorya. Kon gusto ka makatilaw og lami, pagsaba lang kay akong tawgon si Dadatuen Lambago,” tubag ni Dadatuen Kawakawa nga nagngisi.

“Bastos!” namula sa kasuko ang mga aping sa babaiyon sa banay Gumagang-aw. Nasayod siya nga way kalainan ni Dadatuen Kawakawa si Dadatuen Lambago.

Apan wala na panumbalinga ni Dadatuen Kawakawa ang prinsesa sa banay Gumagang-aw. Misenyas dayon kini sa iyang mga sakop nga kalit rang nanggawas gikan sa kilid. Gikulbaan si Mayagnaw sa dihang nakamatikod siya nga kalit rang namingaw ang palibot. Nganong nanirado na ang tanang tindahan? Sa ingon unta niadto nga oras, bibo pa man unta kaayo ang maong karsada?

“Agalon, adto na ta! Delikado!” matod sa babayeng tigbantay sa babaiyon sa banay Gumagang-aw. Wala na makapalag ang prinsesa nga yano rang gibitbit sa maong babaye nga nagdali dayong mibiya kauban ang lima ka bagani.

Gipasagdan ra ni Dadatuen Kawakawa nga makabiya ang grupo sa banay Gumagang-aw. Si Mayagnaw ray iyang tuyo.

Dugay na niyang gustong maangkon ang maong babaye. Mao nga sa dihang gimandoan siya sa iyang apohan nga gipolon nga dagiton ang babaye, nalipay gyod kaayo siya.

“Ayawg kabalaka, lamian ang pagkaon sa Balay Suda.

Dayon mangadto ta sa among balay. Ipailaila ka nako sa banay Diglapid,” matod pa ni Dadatuen Kawakawa. Gigunitan dayon niya ang braso ni Mayagnaw aron guyoron ngadto sa naghulat nga karwahe. Matod pa sa iyang apohang gipolon, gamiton nila si Mayagnaw aron maangkon ang napulo ka milyon nga sinsilyong bulawan nga gikuha na ni Layok Digpanabiya gikan sa Bangko Makauyag.

Walay nahimo si Mayagnaw. Nasayod siya nga dili siya makaikyas. Nagbasol siya nganong gipauna niyag lakaw si Layok Digpanabiya. Ngano ba sab lagi nga gipalabi niya ang pagdapit sa babaiyon sa banay Gumagang-aw? Apan gilig-onan niya ang iyang kaugalingon. Dili mahimong adunay laing makatandog sa iyang lawas. Gihatag na niya ang tanan kang Layok Digpanabiya. Ug palabihon pa niyang mamatay kaysa sa mahilabtan siya sa laing tawo.

“Banay Diglapid, nagtuo ba mong kamoy tag-iya sa Mayunanlaw?” mihunong og lihok ang tanan sa dihang nadungog kadto nga tingog.

Nakurat si Dadatuen Kawakawa. Wala siya magdahom nga adunay mobabag sa iyang laraw. Sa iyang kakurat, wala na niya mabantayi ang kalit nga pagdunggab kaniya ni Mayagnaw. Sa dihang nakakita siyag higayon, walay duhaduha nga gihansak ni Mayagnaw sa liog ni Dadatuen Kawakawa ang talinis ug hait nga hinagiban nga gihatag kaniya ni Layok Digpanabiya. Lima ka pulgada ang gitas-on ug usa ka tudlo ang gilapdon sa maong hinagiban. Igo rang milurat ang mga mata ni Dadatuen Kawakawa sa dihang milahos kadto sa iyang ubul-ubol.

“Luwasa ang dadatuen! Dakpa ang babaye!” mando sa agalon sa mga bagani ni Dadatuen Kawakawa. Nakurat siya sa kaisog ni Mayagnaw. Nagkumpyansa siya. Sa kadaghan na nga lisod nga misyon nga iyang gipangulohan, sayon ra unta alang kaniya ang misyon nila niadtong hapona.

“Atake! Luwasa si Mayagnaw!” mando ni Mangki Kulawingan. Ug mao nga human kadto, nadungog ang tinagingting sa tinigbasay ug sininggitay sa mga nanagsangka. Samtang si Mayagnaw, nagdali dayon nga midagan padulong sa direksyon ni Mangki Kulawingan. Dali ra niyang namay-ongan ang lalaki. Apan niadtong tungora, morag kalit nga mitin-aw ang tanan sa iyang palibot. Maoy misulod sa iyang hunahuna ang iyang paghalok ganiha kang Layok Digpanabiya sa pagpanamilit niini. Mipahiyom siya.

“Patya ang tanan! Kinahanglan way makaikyas!” singgit sa agalon sa mga bagani sa banay Diglapid. Ug human kadto, miulan sab ang mga bala sa pana.

“Pasalipod!” singgit ni Mangki Kulawingan. “Si Opaw ang ilang agalon! Tago mong tanan! Duol na moabot ang puwersa sa Mayun-anlaw!”

“Si Mangki Kulawingan!” nakuratan si Opaw, ang agalon sa mga bagani sa banay Diglapid. “Atras! Atras!”

Wala damha ni Opaw nga ang gikaintapang sinaligan ni Kampilan Lumalagwas ang ilang kaatbang. Wala siya magduhaduha sa pag-atras sa dihang nasayran kadto. Nasayod siya sa kamaro ni Mangki Kulawingan. Wala pa siya sukad makadaog sa pakigharong sa maong tawo mao nga wala gyod siya magduhaduha sa pag-ikyas. Igo na alang kaniya nga maseguro nga maayong pagkaigo sa babayeng si Mayagnaw. Wala siyay maesplikar sa iyang agalon kondili mamatay ang mipatay sa paboritong apo sa iyang agalon.

Sa laing bahin, kalit nga mikunot ang agtang ni Robert Makaindan samtang nakigsulti ni Lawedlawed Mandeldeg. Kamulo silang naghisgot bahin sa mga puwersa sa pito ka dagkong banay ug ang mga lugar sa ilang mga base sa tibuok Sinibwalan. Kini gikinahanglan nila aron maplano ang pagtukod sa kaugalingong base sa Alimaong ni Mandeldeg.

“Mayagnaw?” gikulbaan si Robert Makaindan. Wala nay sanghid-sanghid, kalit ra siyang nahanaw sa atubangan ni Lawedlawed Mandeldeg. Nakuratan si Mandeldeg ug wala dayon makalihok. Sa dihang mikalma na siya, gipatawag dayon niya ang iyang mga sakop ug nanglakaw dayon sila padulong sa Balay Kidagsangan.

Maoy naabtan ni Robert Makaindan si Mayagnaw nga maayong pagkahapla sa tunga sa karsada sa atubangan sa Balay Kidagsangan. Tulo ka bala sa pana ang nagtaroy sa likod ni Mayagnaw. Morag gikumot ang kasingkasing sa lalaki sa dihang nakita kadto. Bisan tuod hubog-hubog siya niadtong adunay nahitabo kanila ni Mayagnaw sa miaging bulan, giisip na niya nga iya kining babaye. Nasayod siya nga tinud-anay ang gibati kaniya ni Mayagnaw.

“Mayagnaw! Mayagnaw!” matod pa ni Robert Makaindan nga wa masayod kon unsay iyang sultihon. Maampingon niyang gialsa ang babaye ug dayong gisabak.

“Layok, hagki ko Layok,” matod ni Mayagnaw nga naglisod na og ginhawa. Apan taliwala sa kasakit nga iyang gibati, gipugos niya nga mopahiyom. Igo rang midapat sa iyang mga ngabil ang halok sa lalaki, sa dihang nakabsan na siya sa gininhawa.

Sakit kaayo ang buot ni Robert Makaindan. Nakahinumdom siya nga ingon niadto ang iyang gibati sa dihang nahibaw-an nga gipatay ang iyang amahan kaniadto. Ug misulod na sab sa iyang hunahuna nga nahitabo ang sama niadto tungod kay wala siyay igong gahum aron mapanalipdan ang iyang mga mahal sa kinabuhi. Kamulo siyang namalandong sa dihang nakuha ang iyang atensyon sa mga bala sa pana nga mitaroy sa likod sa babaye. Pamilyar kaniya kadtong mga balaha. Ingon niadto ang bala sa pana nga nakaigo sa iyang abaga didto sa dakong suba sa Kalagumayan.

“Kang kinsang mga bala ni sa pana?” pangutana ni Robert Makaindan. Ganina pa niya nabantayan ang pagduol ni Mangki Kulawingan.

“Pasayloa kami higalang Layok Digpanabiya. Wala namo damha nga ang sekretong puwersa sa banay Diglapid ang molihok. Grupo ni Opaw sa banay Diglapid ang tag-iya nianang mga balaha,” matod ni Mangki Kulawingan.

Miyango ra si Robert Makaindan. Mitindog siya samtang maampingong gikugos ang patayng lawas ni Mayagnaw. Human kadto kalit ra silang nahanaw. Nabilin si Mangki Kulawingan nga dako ang pagkasorpresa. Karon lang niya nasaksihan nga talagsaon gyod diay si Layok Digpanabiya.

(PADAYONON)

SAYO sa buntag sa adlaw nga Sabado didto sa baryohol samtang ang kababayen-an sa Four-H Club nagkaguliyang sa daw walay kahumanang panagtimbayahay ug panamilit sa usag usa pagkahuman sa miting mahitungod sa awting nila sa kwaresma, kalit nga misilaob ang panaglalis labot sa kon kinsa sa napiling mga kandidata ang angayang morepresentar sa ilang tahas, laraw ug gumaran sa kinatibuk-an isip usa ka kapunongan. Si Inday Puring, misulay sa paghimo og usa ka hilom nga plano; ang pag-ikyas sa pundok nga walay makamatikod ilabina si Mrs. Patay.

Daw nagsayaw si Puring taliwala sa tapok: tagurha ka lakang sa kilid paingon sa pultahan. Nag-amping siya nga dili masayop ang iyang matag tikang sa sekreto niyang pinasahing tanggo.

Apan nag-inusara siya nga nagsayaw niadtong tungora. Mihagit kadto sa iyang kahanas, dungog ug determinasyon nga makalingkawas samtang nagpasiplat sa mapanolisukong mga mata ni Mrs. Patay; ang gikaintapang mangtas nga tigpatanto. Naglingkod gihapon kini sa kabiserang pungkoanan sa lamesa, gisabak ang pinalangga nga itomong iring, ug maampingong gihapyod-hapyod ang mga balhibo niini.

Sa dihang duol na siya sa pultahan, kalit nga mingbabag sa iyang atubangan si Consorcia, ang dahak-dahakang palahubog nga walay lipudlipod kon moratsada na ang baba.

“Bilat siyang ina, kamatay ‘bati…naa man lagi ka? Nakaingon ko og dili ka mutambong?”

“Aduhoy ka,Consor, mitambong ra god ko...” Iya kining gitutukan, kalimutaw sa kalimutaw una siya mingbalitok sa pagsukna

“Unsa may naa ana?”

“Aw lagi ba. Hahaha!” Dayon, giduol ni Consor ang iyang baba ngadto sa dalunggan ni Puring ug mihunghong, “Ayaw kog ingna nga nahadlok kang masinglan sa interes sa imong utang?”

Miduko si Puring. Nakapanglab-ok kini sa iyang laway. Klaro kaayo nga malampuson ang mga tabian sa pagpakaylap sa kutso-kutso kabahin sa iyang utang.

Mibahakhak si Consor ug milanog kini sa baryohol. Nanglingi sa ilang gibarogan ang kadaghanan sa mga kauban nila sa Four H

sulod didto sa karaang tapukanan sa Barangay Tulapos, Lungsod sa Talingting, Isla sa Siquijor.

Daw nagun-ob dihadiha ang kalibotan ni Puring. Wala siya kapangandam.

Sa makausa pa, gipamatud-an ni Consor nga dangan gyod siya alang niadtong mga naninguha og usa ka kutlo nga kalinaw ug kahilom. Kon kaalingasa ang pagahisgotan, lupig ang mga Abu

Sayyaf sa baba ni Consor, sama sa gihimo niyang pagrakrak samtang gibanhigan si Puring.

Si Inday Puring nga adunay inampingang dungog sa kapunongan. Dili pa dugay, nakadaog siya sa prestihiyosong pahinungod isip Miss Four H Club Star of the Night nga may kalakip nga tinubog-sa-bulawan nga tropeyo. Usa kadto ka pinasahing kadungganan nga gipangandoy sa mga kababayen-an, apan talagsaon lamang ang debuynason.

Walay makatugbang sa pagkasamokan sa tistisang si Consorcia. Daw bugas-mais nga nanglagpot gikan sa ligsanang-bato nga nanuslok ang mga pulong niya nga minggula sa iyang pangag nga baba. Gani nanulasik pa ang pinong laway niini ngadto sa nawong ni Puring. Walay nahimo si Puring kundi mamahid na lamang gamit ang panyo niya nga Gucci.

Nagkagot ang iyang bag-ang ug misaka ang pulso sa iyang kutokuto paingon sa tutunlan tungod sa kapungot sa babaye nga nagbabag sa iyang agianan.

Misamot ang iyang kaulaw sa dihang mitutok niya si Mrs. Patay sa dili pa kini mikaway sa iyang kamot. Igmat ang mga mata niini, daw ina-ina nga mialerto sa iyang hinablos nga nagpabadlong.

Nakapangagho si Puring sa gibuhat nga kahasol ni Consorcia.

Duha na lamang ka lakang unta ang gilay-on niya sa pultahan. Usa ka kriminal nga laraw ang misantop dihadiha sa iyang hunahuna: Kon ako kahang tindakan kining babayhana sa pus-on, o kaha paskan og alho ang pangag nga baba, magpasalamat kaha ang mga tawo kanako sa pagpuo niining usa ka garaon nga babaye?

Hait og sulab ang mga mata ni Mrs. Patay. Ang tinutukan niini nagkainit sa higayon nga magkatagbo sila ni Puring samtang nagkaduol ang gikasabotang petsa sa pagbayad niya sa iyang utang. Duha na lamang ka semana sa dili pa maningil si Mrs. Patay.

Milagro kahang makalimot sa akong utang si Mrs. Patay? sukna ni Puring sa iyang kaugalingon. Klaro ang tubag dayon samtang mihulbot sa pulang libro; ang gikaintapang listahan sa mga utang.

Dili mopatanto si Mrs. Patay og ginagmayng kantidad o ginatos lamang. Kalibohan, tagpulo ka kalibohan, o ginatos ka kalibohan ang iyang ginapatuboan sa mga tawo. Sumala sa mga Marites, panultihon kuno niini nga wala siyay masapi sa ginatos. Para lamang kuno sa patay ang mga sinintabos.

Saulado niya ang saykolohiya ug batasan sa mga tawong moutang kaniya. Mas dako nga kantidad, mas bug-at og tanlag. Mao nga kon adunay mangutang niya, mopauli sila sa ilang tagsa-tagsa ka balay dala ang kantidad nga mas dako kaysa sa aktuwal nilang gikinahanglan. Kon wala silay ikabayad, kay lagi naputyok ang negosyo o kapaninguhaan, sayod siya nga andam silang moduso sa ilang mga titulo sa yuta ug uban pang mga kabtangang de kantidad. Gani gikabaniog nga sa dili madugay, ang tibuok baryo, ug ang tibuok isla mismo, mahimo nang mapatitulohan ubos sa ngalan ni Mrs. Patay.

Walay labot ang mga masusuhon, mga tanom ug mga binuhing kahayopan, posibleng mabahin ang mga lumulupyo sa baryo ilawom sa duha ka kategorya: Una, kadtong nalista sa asul nga libro kun

Blue Book, ug ikaduha, kadtong mga ngalan nga nakarga sa pula nga libro kun Red Book; parehong listahan sa mga utang. Sa asul, didto nahisulat ang mga ngalan sa mga mingbayad sa saktong oras o petsa; ang pula, didto nahikarga ang mga ngalan sa nangalapas sa gitakdang adlaw. Namiligro ang ilang titulo sa yuta, balay, sakyanan, ug uban pang dinagkong kabtangan. Matud pa sa mga katigulangan, i-ampo sa labing makakagahom ang mga kalag nga nakarga sa pulang listahan. Gaalabado na ang ilang mga kahimtang kay haduol na ang takna sa paghukom ni Mrs. Patay.

Buyno, kon kugihan lamang ang gobyerno sa pagpadapat sa balaod nga may kalabotan sa pagpaningil og buhis, dugay ra untang milambo ang mga imprastraktura sa isla inabagan sa buhis gikan sa mga tigpatanto, ilabin ang mga multa nga gikan kang Mrs. Patay.

Kana kon seryoso sila nga mupasaka og kaso tungod sa paglapas niini sa kalagdaan sa makatarunganon ug mapuslanong pag-alagad sa gobyerno. Nagtrabaho si Mrs. Patay sa munisipyo.

Apan nahingawa sila nga mogukod o kaha mangolekta og multa kang Mrs. Patay kay kadaghanan nila nga mga naa sa gobyerno, apil na ang mga OIC o mga direktor sa lainlaing ahensya, nakautang o tig-utangan man sa inilang tigpatanto. Ang ilang mga ngalan kas-a o kaduha nang nakarga sa asul o pulang listahan.

Gawas sa mabuluak nga mga antigong plato sa Insik ug plata nga kubyertos nga hapsay niyang gihan-ay alirong sa iyang Miss Four H

Star of the Night nga tropeyo sulod sa karaang aparador, wala na siyay lain pang bililhong kabtangan nga mamahimo niyang ibugti sa iyang bayranan kang Mrs. Patay. Kana kon molapas siya sa nasabotang petsa.

Ang tinuod, kugihan siyang manigom-tigom og mga mahalon tan-awong mga butang sukad siya magnegosyo og ukay-ukay. Apan

Human mikuyanap ang balita bahin sa buwenas ni Cedes, nangayagaw og kalit ang tanan, bata ug tigulang, bungi ug bungol, buta ug bakol sa tibuok baryo, hasta sa tibuok lungsod. Nahunong kadiyot ang mga buluhaton nila sa dagat, sa uma, sa sabongan, ug sa paghatod-kuha og mga tabi.

sayod siya nga ang tanan walay bili. Mga pang-adorno lamang kini nga pinangita niadtong mga gianggaan nilag ukay-fashionista. Sama sa gilak-gilakong mga butones, mga barpin o sudlay nga niribitihan og medyo-mahalon nga mga bato. Nasayod usab siya nga walay usa sa iyang natigom ang dawaton bisan sa Panglaw Pawnshop: Ang Prendahanan Alang sa Inadlawng mga Panginahanglan.

Hinuon, aduna usab siyay natigom nga mga karaang kwarta. Nakuotan niya kini sa mga bulsa sa mga ukay-ukay. May mga tigsuroy nga kolektor o alahero nga nangita niini apan nahibalo siya nga ang halin dili gyod ikahulip bisan na lamang unta sa binulan nga tubo sa iyang utang.

Usa sa mga makapahimuot kang Puring mao ang paghunahuna bahin sa kinaiyahan sa kapalaran ug ang panalagsang pagkasipat niini. Kay si kapalaran mopili man usahay og mga inosenteng linalang alang sa talagsaong ganti sa kadagaya. Apan sagad ikalamatay ang maong panghitabo alang niadtong mga napiling mananaog. Kay nakuratan. Ubay-ubay na ang nakuyapan sa makakurat nga kinalit-kalit, waladamhang kadaogan sa lotto, sabong, hulbot-hulbot, ug uban pa.

Sa laktod, nakapamalandong si Puring, parehong naay kaluhang peligro ang tawong debuynason ug demalason. Apan alang niya, kon siya ang papilion, mas makaulaw nga mamatayng demalason kumpara sa mamatay samtang gidebuynas.

Buyno, unsa kadako ang purohan nga mahulbotan ni kapalaran ang iyang ngalan? Nasayod ang makagagahom nga andam siyang makuratan bisag karon-karon dayon.

Mikatay ang mabulukong imahinasyon ni Inday Puring. Nakaabot kini didto sa tumoy sa kinatas-ang penthouse sa kahitas-an.

Didto, sumala sa iyang nahanduraw, kada masud-ongan ni kapalaran ang makagisig balatian nga panan-awon sa makaluluoy nga mga pobreng linalang, manawag kini dayon sa iyang katabang nga ginganlan og kahigayonan aron ipagawas ang bulawang tambyulo. Minarkahan ang taklob niini og, “Tambyulo sa Panalagsang Kadagaya”

Pagkahuman sa lanog nga pagbagting sa bronseng agong, mubarog si kapalaran aron sa paghulbot sa mga ngalan sa maswerteng mga linalang; pito ka mananaog kada pagpanug-ab sa ikapitong masusuhon nga bata nga gipanganak dungan sa ikapitong pagkapandol sa ikapitong nating karnerong uging kada ikapito ka tuig. Adunay usa ka maswerteng mananaog kada tribu, kada balangay, kada kontinente, kada nasod, ug uban pa.

Nagkatawa siya samtang naghunahuna nga murag nahulbotan na ang iyang ngalan kausa ug dili pa dugay. Apan sa iyang tansya, consolation prize lamang kadto tungod kay ang iyang nakuotan usa man ka karaang panit-sa-buwaya nga designer bag mao ang mga nilikit nga kwarta...sa Ukraine.

Gikursunadahan ug gipalit kadto sa tigsuroy nga alahero. Apan iyang naamgohan nga ang halin niini sinsilyo lamang kumpara sa dakong kantidad nga nakuotan ni Cedes; ang tag-iya sa ukay-ukayan tapad sa iyaha. Gumikan niadto, naka desisyon si Puring nga dili gyod siya moundang pagpamaligya og ukay-ukay.

Tin-aw pa kaayo sa iyang panumdoman ang panghitabo. Una, namatikdan niyang nagsagol ang gibati niyang kahaw-ang ug kakiwa sayo niadtong adlawa. Daw sinyalis kadto nga ang sagad katulogon nilang baryo kalit nga makuratan sa maagian nilang libaong sa batohong dalan sa unahan. Nalingaw siya sa iyang nahunahunaan; silang tanan daklit adunay lagom o bun-og sa nawong kay misagunto ang ilang sakyanan sa kapalaran.

“Ay isdang danggit palaigit!” Mitikba ang tasa sa init niyang kape ngadto sa iyang paa.

“Day Puring! Day Puring! Dalia, dalia!! Nahibalo na ba ka sa nahitabo sa imong silingan ‘Day? O-may-ghad o-may-ghad!!”

“Ngano god, naunsa man diay? Taymsa, tag-anon nako. Nakitan siya nga nagbitay sa salagunting ginamit ang silk scarf nga Made in Italy? Hay, ginoo-ko-lord, aduna pa bay mas peligrosong negosyo kaysa pagpamaligya og ukay-ukay? Kon dili ka mamatay og inutong samtang gipugos nimog sukod ang vintage Levi’s nga maong, mamatay ka sa paghinaplas og Madre de Cacao sa imong bulog kay mikiros ang pangatol paghubo nimo sa inukayang panty. Hay, Elenita, nangandak raba gyod kang ganahan pod kang magnegosyo og ukay-ukay?Ay kog ingna nga wala ka nako pasidan-i daan.”

“Ka-morbid gyod nimo, Day uy! Diyos-ko-lord-marimar pasayloa sila! Nasayop ka, wala siya maghikog. Simbako pod lamang. Hinuon posibleng mahitabo kana kon dili na siya balikan sa lisngagog ilong niyang uyab nga si Ladicasio.”

“Naunsa man diay siya, aber? Nadat-ogan og usa ka bundle nga ukay-ukay, dayon nadugmok iyang pislat-daan nga ilong, naginhawa siya karon pinaagi sa dalunggan? Gahapon gani, ako tong nadunggan nga nag-agulo sa kasakit kay nakatamak og dulaang tarak-tarak pagsaka niya sa iyang mezzanine. Nagsiyagit uroy ang kanahan samtang nagpadidit sa hagdanan. Hahay ka,wala ka pa ba diay maanad anang iyang kadanghag?”

“Paminaw usa nako diha kuno. Abi nimo, nadato na si Cedes balor tungod sa one hundred dollars!”

“One hundred dollars? Ngano? Kay nakaamgo na iyang boypren nga seaman. Aguy, pasagdahi na sila. Apan naa koy ihunghong nimo. Ato-ato ra ni ha? Nasayod ba ka nga ang iyang mga baligya gipangsagulan niya og mga bulingon ni Ladicasio? Sarang kamangtas gyod. Samtang ako diri, ikalamatay nako kon dili ko makabaligya og mga humot nga ukay-ukay nga esteytsayd. Unya siya, namaligya ra og mga hinubo sa iyang uyab?!”

“Mao ba? Apan, mas swerte gyod siya kaayo kay nakakaplag siya og one hundred dollars.”

“Dollar sa iyang mata! Uwatatits! Motuo man ka dayon anang one hundred dollars niya. Kaingon siya og mutuo ko anang iyahang mga kukalaki dayon. Kabalo ka, pasikat ra na niya, aron dugokon ang iyang mga ukay-ukay.”

“Huy Day, ikaw ba, dili gyod ka kadawat og maayong balita kabahin sa imong ka-kompetinsya sa negosyo.”

“Taymsa bitaw...Ingon ka nga swerte ang pagkakaplag niya sa one hundred dollars..?”

“Swerte mo lang! Paminaw, mao niy nahitabo. Namahig siya sa mga new arrivals nga branded jackets ug mga amerkana. Tagsa-tagsa niya kining gipangyabyaban og abog, ug dayon iyang gipangbulikat ang mga bulsa aron malimpyohan ang mga hugaw sama sa mga business card, kinumot nga mga resibo, bulingong panyo, upos sa sigarilyo, ug uban pa. Pagbaliskad kuno niya sa tinago nga bulsa sa usa ka Armani

nga amerkana, milugwa ang usa ka kum-os nga papel, lunhaw og bulok.”

“Ha?!”

“Boom! One hundred dollars!”

“Tinuod ka,one hundred dollars?”

“Oo, one hundred dollars…”

“Wow! One hundred dollars!!”

“Mismo! One hundred dollars!!!”

Nanghinaot sila nga makakaplag usab og one hundred dollars.

Hinuon, ang ilang pangaliyupo sa kahitas-an mao nga bisan og dili one hundred dollars, bisag sinsilyo, basta dollar.

Sa daklit, naukay ang mga ukay-ukayan. Dili lamang ang bistida kondili hasta mga sapatos, mga bag, pitaka, mga kalo, payong, mga

teddy bear, ug uban pa, ang gipang-ukay sa mga tawo. Bisag asa ang ukayan, toa sila. Daw alimpulos nga mikuso-kuso sila sa matag maagian nilang nagtapun-og nga mga ukay-ukay.

Ang bul-og sa mga mamalitay sa ukay-ukayan ni Inday Puring midoble sukad nadungog ang maong panghitabo. Apan makasubo nga ang gisaligan niyang inadlawng halin wala gihapon modaghan.

Busa plano niya nga ibaligya ang mga hiniposan sa aparador.

Ang nakapait, sa matag santop sa iyang hunahuna nga magdispatsa niini, tungod sa iyang dakong utang kang Mrs. Patay, nabati niya nga daw nagkadako, nagkabug-at hinuon ang iyang palas-anon samtang nagakaduol ang iyang petsa sa pagbayad.

Diyos ko Lord, ngano mang nagpahaylo ako kangMrs. Patay

nga mangutang og kantidad nga mas dako kaysa aktuwal nakong gikinahanglan?

Dili matukib ang iyang kabalaka sa dihang naghunahana siyang sulayan pagbayad ang iyang utang gamit ang mga hiniposang kabtangan sa aparador.

Purificacion Maglangit! Asa ka paingon nga nagbantal-bantal man ka nianang imong mga basura dinhi sulod sa akong panimalay? Unsaon man nako kana, lat-an ug escabechehon? Unsay pagtuo nimo nako, tindera og ukay-ukay nga nagplanong makigkompetensya ninyong duha ni Mercedes? Abi pa lang aning mga tawo nga pobre na ko.

Apan, Mrs. Pat...

Bwahaha no, no,no,no,no! Wala ko manginahanglan anang mga kabtangan nimong puros segunda mano. Usa pa, nagdasok na ang akong stockroom. Ug pihong mas dekalidad kumpara nianing imong mga basura.

Apan, Mrs.Pat...

Wala nay daghan pang ‘apan Mrs.Patay’ pa! Ug Day, dili na nako na problema. Lakaw na sige na, busy ko.Pas-ana og balik kanang imong bantal sa basura!

Naglabad ang ulo ni Puring nga naghunahuna sa posibleng mahitabo kon moadto siya sa balay ni Mrs. Patay nga nagbulobakanat sa iyang mga tinigom nga mga platang kubyertos. Morag si Ising Buang, iladong tawong-boang sa tibuok isla, nagtangkil-tangkil sa hawak og mga kutsara, plato ug tinidor.

Mapahiyomon siyang nikombisir sa iyang kaugalingon: Kontento siya sa iyang pagka-Miss Four H Club Star of the Night kausa, ug sa iyang ilado nga imahen isip ukay-fashionista. Arang-arangan siyag gamay sa iyang pamostura kumpara sa uban nga hilig og ukay. Busa, sa pamisti siya mikuha ug kadasig sa kinabuhi taliwala sa iyang gisagubang.

Pasagdi sila nga motutok kaniya sa iyang matag rampa sa abugong karsada ug sa batohon nga mga kadalanan. Pasagdi silang mga walay hibangkaagan sa pamisti o pamostura, ilabina ang mangtas nga tigpatanto nga walay laing nahibaloan nga adorno sa sinina kondili ang lapad nga bakos. Pasagdi silang mga badoy mamisti nga makuratan magtan-aw sa nagkalainlain niyang bonggang kamugnaan kada adlaw; orange silk scarf pares sa itomong halter nga blaws, mabolukong mga

headband ug pugong sa buhok nga terno sa nagkadaiya niyang mga

vintage jeans ug mga dyaket.

Sa laktod, kon sud-ongon si Puring nga naglakaw ilalom sa naglagiting nga kainit sa adlaw nga terno ang payong sa sinina alang nianang adlawa, o outfit of the day sumala pa sa social media, daw usa siya ka orkestra. Hetsas siya sa mga instrumento nga nagtukar og mga mabulukong huni alang sa mata. Daw usa siya ka panan-awon nga naglakaw sa abugon ug batohon nga mga kadalanan sa baryo.

Sa mga walay tahod ug yagayagaon, andam siyang mobugha sa iyang karaang aparador aron idasok sa ilang mga lingagngag ang iyang Miss Four H Club Star of the Night nga tropeyo. Dinhay usa ka higayon, atol sa Mr & Ms Valentines duha ka tuig na ang minglabay, sa dihang namatikdan niya nga ang iyang kasabot nga ulitawo mayamiron nga mitagad niya samtang nag-baile sila, gidungan niya ang iyang mga lakang sa kahagtob sa baho aron iyang tamakan ang tiil niini. Pagkahuman sa ilang sayaw, mipauli ang ulitawo nga nagtakiang ug nagpangusmo. Iya usab nga gibalikas ang tukar nga Macarena,ilabina ang takong sa branded nga sapatos ni Inday Puring nga mitaroy kini sa kulumagko sa iyang tiil.

Dili na gyod dagway siya maminyo, pagangkon niya sa iyang kaugalingon. Panahon na nga makontento na lamang siya sa pagkausaranhon sa tibuok niyang kinabuhi. Lapas na ang iyang edad sa kalendaryo. Mipuras na ang mga itlog sa iyang tagoangkan.

Apan sa gihapon, malaumon ug maampoon siya nga makabaton og anak bisan sa pangedaron niya. Handurawan sa usa ka malipayong pamilya nga binistihan sa iyang mga pinasahing ukay-ukay ang anaa kanunay sa sulod sa iyang galamhan.

Samtang gipunit ang nahulog nga pitakang

Christian Dior, sa makausa pa gisukna ni Puring ang kahitas-an:

O Diyos ko! Nabadlit na ba sa akong mga palad nga mag-inusarang mangyabyab niining mga ukay-ukay? O manarapo sa abog sa akong aparador hangtod sa takna nga malumoy ang akong lawas sa rayoma tungod kay naut-ot na ang kabaskog sa akong kabatan-on? Tahas ba nimo para nako, O Diyos ko, ang mag-ihap sa akong mga kasakit nga mag-inusara ubay sa pag-abri ug pagsirado niining mga karaang ukay nga pitaka?

Daw wala sa iyang kaugalingon si Puring nga mikuot sa pitaka.Wala niya panumbalinga ang daw kalit nga pag-ambak niini ngadto sa salog,

gikan sa karton nga iyang gimarkahan og“third class.” Kanunay niya kining gipadaplin ilabina kon adunay mga bag-ong abri.

Sa dihang may nahikapan siyang gahi sulod sa bulsa-bulsa sa pitakang iyang gipunit, daw pasas o liso sa lumboy kini nga nauga nga murag bato sa kagahi. Apan hamis ang grano niini. Pareho kini og gidak-on sa kuko niya sa kumingking.

Wala gihapon siya sa iyang buot nga mitan-aw niini.

Apan kalit nga gikulbaan siya.

Aron makasiguro, iya kining gidala sa hayag dapit sa bintana ug didto iyang gitutokan kini niya pag-ayo. Mibuskad sa iyang mata ang makapahinganghang panan-awon: naggilak-gilak kini nga daw usa ka bulak sa balangaw. Mabulukong nagpangidlap batok sa kahayag sa adlaw.

Miulbo ang iyang kakulba...“Santisimang makagagahom! Diyos kong maluluy-on uyamot-sa-nga-tanan! Omay-gad omay-gad! O-maygad!”

Nangurog ang iyang lawas. Minglumoy ang iyang mga tuhod. Sa daklit naputos sa kahayag ang kalibotan ni Puring. Sayod ang kalangitan nga milagro na lamang ang iyang gipaabot niadtong mga higayona. Nasayod ang Diyos nga milagro na lamang ang makaluwas niya gikan sa iyang gisagubang nga hagit sa kinabuhi.

Naglutaw siya sa panganod. Mihangad siya sa langit ug nagpasalamat samtang midagayday ang mga luha sa kalipay.

Diha-diha nanirado siya sa iyang tindahan.Wala pa gihapon siya masayod sa kon unsa ang angay niyang bation. Mohilak? Mubahakhak? Mangihi? Gakson ang kakompetensiya nga si Cedes?

Nagkurog ang iyang mga kamot samtang nangandado sa mga bintana ug pultahan. Tin-aw na sa iyang alimpatakan ang iyang mga plano karon.

Naglakaw si Inday Puring sa batohong dalan sa baryo paingon sa

highway. Sul-ob niya ang kinanindotan niyang bisti nga wala pa niya sukad-masukad masul-ob. Daw dili-ingon-nato nga nagkayab-kayab sa kasagbotan suot ang mabulokong sinina nga nanimahong naptalina sa udtong palis. Mihunong kini daplin sa karsada aron mag-atang og habal-habal.

Kon mahimo, nangaliyupo siya nga ang habal-habal nga gimaneho ni Duroy ang iyang masakyan. Paingon siya sa pantalan. Giampo niya nga unta masakbotan ang last trip sa barko kay moadto siya sa Dumaguete kay didto man siya manukad paingon sa Manila.

Nagkalandrakas ang sulod sa iyang utok sa kadaghan sa iyang mga plano: padak-an ang ukay-ukayan, mag-abri og laing tindahan sa laing lungsod, mupalit og dumalagang karabaw aron ipares sa toro sa iyang amahan, bayran ang tanang utang, ug manaad kang Senyor San Isidro Labrador, patron sa Talingting, nga dili na mausab og pagpangutang kang Mrs. Patay. Importante sa tanan, birig-birigan niya pag-ayo si Duroy hangtod nga iya kining mabana. Ug mahimo–nagkatawa siya sa iyang kaugalingon–iyang paliton si Duroy.

Karon pa? Hahahahaha! Mamatay sila sa kalagot! Wala koy labot! Kon buot hunahunaon, nangulahi na siya, apan determinado siya sa iyang plano nga magtukod og kaugalingon niyang pamilya. Kon itugot sa Diyos, duha o tulo ka anak, ug malipayon hangtod sa hangtod kauban ang kapikas sa kinabuhi. Sigurado siya nga haduol na ang pagtagamtam sa tinuod nga kalipay.

Gilili niya pag-usab ang iyang pitaka aron makasiguro nga tinuod ug anaa pa ang bato nga nagsidlaksidlak. Iyang giihap ang iyang sinsilyo,kulang alang sa iyang plete. Ang mga papel nga salapi iyang gihap-id kilid sa pitaka nga iyang gitagana aron pamilete sa sakyan niyang barko. Busa, kinahanglang si Duroy ang iyang masakyan. Usa ka pangihat lamang, musugot kining utangon ang iyang plete.

Wala magdugay, iya nang nakita ang habal-habal ni Duroy nga nagpadulong sa iyang gibarogan. Apan makasubo nga puno kini sa pasahero. Mas makasubo kay si Jenny, ang iyang karibal sa kasingkasing ni Duroy, naglingkod sa unahan sa habal-habal samtang gisabak ni Duroy.

Midisidir siya nga magbaktas paingon sa pantalan. Aron walay mausik nga oras, didto siya moagi sa lakturanan dapit sa baybay, dayon latas sa pilapil, ug dayon luwak sa nag-umbaw nga buntod paingon sa lungsod.

Madasigon ang matag lakang niya samtang nagbaktas.

Pag-abot niya sa pilapil, una siyang mitikang sa lapokong dalandalan, iyang gihubo ang branded niyang panit nga sandal ug gibitbit sa usang kamot. Sa pikas, iyang giisa ang sidsid sa iyang bisti aron dili musagyad sa lapok sa kahumayan.

Mga usa ka oras pa, abot na siya sa tiketanan sa barko.

Mipahiyom siya samtang naghunahuna sa diyamante nga iyang nahikapan didto sa karaang pitaka kaganiha. Pipila ka oras una pa ang nahitabong milagro, gibati niya nga daw maboang siya sa pait niyang kahimtang–dalagang ulay nga nagkatigulang; dalagang ulay nga pobre; dalagang ulay nga adunay dakog utang.

Apan haduol na nga mapapas kanang tanan. Andam na siyang mopasaylo sa iyang kaugalingon sa iyang kasaypanan ug mga sayop nga desisyon. Dayon kalimtan ang tanan aron magsugod sa bag-ong kinabuhi.

Sa kaulahian iya nang maangkon ang kalamposan.

Maangkon ko na ang tinuod nga kalipay! Ako ang nakadaog sa mga pagsulay ug hagit sa kapalaran.

Sa kataposan magarbohon siya nga naghunahuna nga usa na siya ka dalagang ulay nga adunahan. Pipila na lamang ka adlaw sumad karon, mobalik siya sa Tulapos gikan sa dakbayan sa Manila isip bagong Purificacion Maglangit; ang hamiling babaye sa-nga-tanan nga nangalimyon sa kadato. Pasagdi si Duroy nga maghangos, magpanilap, ug magpangagho nga makakita sa bag-ong Inday Puring!

Pipila na lamang ka lakang gikan sa lapokong pilapil, musaka na siya sa buntod una moluwak padulong sa lungsod.

Mihunong siya kadiyot. Iyang gikuha ang diyamante sa pitaka aron sud-ongon sa makausa pa samtang hayag ang adlaw. Naghinam-hinam siya nga masidlakan ang iyang nawong sa kahayag nga nagagikan sa bililhong bato.

Makapahingangha gayod ang diyamante uban ang milagro nga dala niini!

Sa makausa pa, mituyok siya samtang gitutokan ang bato nga gagilakgilak batok sa adlaw sa kahapunon.

Katuohan-dili gayod ang panghitabo. Dili niya matukib ang swerte nga mitugpa sa iyang palad.

Malipayon kaayo si Puring nga nagsud-ong sa diyamante samtang naglatay sa pig-ot nga dalan taliwala sa basakan. Wala niya mamatikdi ang tuod sa kahoy nga nagbabag sa dalan. Kalit nga napandol siya gunit ang diyamante. Wala siya kapanimbang ug natumba kini.

Nalagpot sa layo ang gigunitan niya. Nahapla si Puring sa lapokong basakan, nag-una ang nawong.

“Santisimang makagagahom! Diyos kong maluluy-on uyamot sanga-tanan! O-may-gad o-may-gad! Ang diyamante! Ang diyamante!”

Milanog ang pagtuaw ni Puring sa walog, ngadto sa kasapaan ug sa kabukiran.

Ang karabaw nga naglubog sa tunaan nangusmo ug mipitik sa iyang dalunggan, samtang usa ka panon sa maya ang malinawon nga nagpadayon sa ilang panaw taliwala sa pulagaw nga kahayag sa nagkasalop nga adlaw.

Pagkabuntag niana, nakaplagan si Puring sa usa ka mag-uuma. Nagkamang-kamang kini sa iyang humayan. Nagkurog, murag gitakigan, ug nagyamayama. Daw may gipangita sa kalapokan.

Pagkagabii, sa panimalay ni Mrs. Patay, nasiklan sa iyang pinalanggang itomong iring ang usa ka antigong banga nga gipatong sa ibabaw sa antigong aparador. Nahulog kini diretso sa ulo sa gikaintapang mangtas nga tigpatanto. Namatay kini diha-diha.

“Nagaagad ba ang kahigayonan sa mando sa kapalaran? O ulipon kaha sa kahitas-an ang kapalaran? Mga higala, sa pagkatinuod, walay butang piho ug tino niining kalibotan. Kon ang banog mutugpa karon sa humayan, musayaw kaha ang tawo-tawo og Macarena?” Nagyawyaw si Ising Buang ngadto sa dili-makitang pundok sa tawo samtang naglatay sa lapukon nga dalan-dalan.

Sa daklit, miagaw sa iyang pagtagad ang daw bato nga gagilakgilak taliwala sa basakan.

Nanaog siya sa iyang gilatayan dayon mitaak sa lapok ug gipunit ang bato. Iya kining giisa sa kamot ug gipasihag sa kahayag sa nagkasalop nga adlaw.

( KATAPOSAN )

To everything there is a season… --Ecclesiastes (3: 1)

(Anib 9)

HIT him when he is most vulnerable. Kining mahinungdanong pahinumdom ni Col. Ravoi kanako maoy milanog sa likod sa akong kaisipan sa dihang akong nabalitaan gikan sa among netwok of informants nga may mga tawo si Barabbas Bardon nga ‘moduaw’ sa Sarangani sa umaabot nga Domingo.

Dili batasan ni Barabbas ug sa iyang mga bugoy ang pagduaw sa usa ka dapit aron pagpangumosta sa ilang mga kaila. Maoy hinungdan nga pagkadawat ko sa taho, diha-diha dayon mitubo ang akong kaikag nga masayod unsay diha sa Sarangani sa umaabot nga Domingo. Ug akong nahibaw-an nga sa Glan, ang ilado na kaayong dapit sa Sarangani, adunay dakong tabo ug tigbakay nga gipaabot nga dugokan sa sapiang mga sugarol ug sabungero gikan sa Gen. Santos, Davao del Sur ug sa uban pang mga silingang lalawigan.

Tulo ka sinaligan kong mga tawo (si Abe, si Nick ug si Kulas) nga pulos suheto sa dapit akong gikuyog aron paghimo sa operations….

Sa hilit nga dapit, diin titip kaayo ang nag-atbang nga bungtod among gihulat ang jeep nga gisakyan sa lima ka armadong mga tawo ni Barabbas. Akong nahibawan, sa diha na kami sa Sarangani, nga ang mga bugoy ni

Barabbas mangolekta sa Glan niadtong adlawa sa ilang naandang ‘alkabala’ sa mga negosyante nga manugok sa tabo ug sa mga sabongero nga manugal sa tigbakay.

Sa akong kalkulo ang ilang sakyanan magagikan sa itaas, sa Davao del Sur, kay sa miaging semana nasigpatan man didto sa Mt. Diwalwal ang usa ka tawo ni Barabbas nga naniid sa natigom nga bulawan sa mga gagmayng minero nga nanguykoy niini sa mga lungib ug mga bungtod sa Mt. Diwalwal.

Ug tuod man, sa paglingay sa Adlaw tapos sa paniudto, ang jeep nga gisakyan sa lima ka tawo ni Barrabas naghaguros na nga nagsubay sa abogong dalan probinsiyal. Miminor ang jeep pag-abot sa bahada kay libaongon man kaayo. Dinhi ko senyasi ang akong mga tawo pagbuhi sa coup de grace! Ug diha-diha miligid ang dagkong mga bato gikan sa ngilit sa nag-atbang nga bakilid. Ang dagkong mga bato mihagsa sa jeep ug mitukmod niini gikan sa taliwala sa dalan ngadto sa sidsid niini ug milahos pa gyod ngadto sasa ubos diin didtoy nagdanguyngoy nga sapa diin may mga batang namasol ug tilapya ug halwan. Hilabihang kuyawa sa mga bata paghagsa sa jeep dili halayo sa ilang nahimutangan.

Way naluwas sa mga tawo ni Barabbas Bardon. Dili na hitsurag sakyanan ang jeep nga nasangit sa hait nga mga pangpang ug diin makita usab ang nagkatibulaag nga mga parte sa lawas nga nahamulag sa lima ka tawo. May ulo nga miaslay ang utok; may dughan nga natuhog sa hait nga talinggab; may paa nga nasalay sa nagsinug-ang nga bato. Ngilngig lagi kaayong tan-awon ang resulta sa hitabo.

Kini mora lang gyod ug aksidente busa way mga tawo nga kapasanginlan.

Ang nahitabo sa Tacurong, sa laing bahin, maoy lain na usab nga kaso nga nakapabuka sa akong mga mata kon unsa kalapad ang lanak sa mga pagpanghasi ni Barabbas Bardon sa mga mag-uuma sa Mindanao.

Sa pag-abot sa ting-ani nianang tuiga, akong nabalitaan nga mipadala dayon si Barabbas Bardon ug unom ka tawo sa Tacurong aron mokuha sa iyang ‘bahin’ sa ani. Nasamok ug diyutay ang pangolekta. Ang mga maguuma nga nanagtanom ug mais ug humay dili mohatag og kuwarta sa nangolekta. Ang ilang ihatag produkto lang: mais o humay. Ug si Barabbas Bardon na ang mobaligya niini ngadto sa mga galingan. Ang mga tag-iyag kalubihan usab, dili mohatag dayon og kuwarta. Koprason una nila ang ilang lubi ug kon mabaligya na ayha pa sila mohatag sa bahin ni Barabbas. Ang presyo sa kopras mag-usabusab busa alkanse kaaayo silang mga mag-uuma kon si Barabbas ang magbuot sa presyo niini. Mahimo usab, miingon ang mga tag-iyag kalubihan, nga si Barabbas Bardon na lang ang mokopras ug mobaligya sa iyang ‘bahin.’ Hilabihang nakapamalikas ni Barabbas Bardon ning maong sugyot.

Misugot na lang ang mga tawo ni Barabbas Bardon sa sugyot sa mga mag-uuma pagkahibawo nila nga may Insek nga retailer og dakong hoarder sa bugas ang moanha sa Tacurong aron maoy modawat sa tanang ani sa mga maguuma.

Nanghulam ang mga tawo ni Barabbas ug dakong kamalig diin didto nila pundoka ang ilang ‘bahin.’

Dangtan og usa ka semana, ang mga sinakong ‘bahin’ ni Barabbas Bardon nagtipun-og na sa kamalig nga abli kay wa may mga bungbong. Kay nagkadaghan na man ang natigom nga ‘bahin’ ni Barabbas, nakahukom mi nga molihok na.

Nianang kaadlawon sa Biyernes Santo, ang mga tawo ni Barabbas Bardon nagwandog-wandog nga nahiuli sa kamalig, diin anha usab sila magkatulganan, gumikan sa hilabihang kahubog. Nakaadlawnan ang mga salbahis og sinumsomay sa baybayon kay niadtong adlawa hilabihang nakailig ang barungoy. Ug si Pinsoy usab nga ilang kontak didto puwerting nakaabiabi kanila kay ila mang gisaaran nga himoong konsehal sa lungsod sa umaabot nga piliay.

Kadiyot ra kaayong nanghagok ang mga hubog. Ang uban wa gani makaabot sa ilang higdaanan kay nangligdas na man lang sa balisbisan sa kamalig. Ang uban nagkabulitay ang kalawasan sa ilang kaugalingong sinuka. Himi kaayo silang tan-awon.

Sa akong tan-aw, they were most vulnerable. Ug makaluluoy pa! Sa way paglangay, nanglihok dayon mi….

Sa upat ka kilid sa kamalig among gibubo ang petrolyo unya gidungan pagduslit. Miulbo ang kamalig: nagpuot sa bagang aso ug gilibotan sa nagpanilap nga mga dilaab. Nag-anam-anam pagpanggula ang mga tawo ni Barabbas Bardon: pulos gialimungawan ug wala makasabot sa nahitabo. Sa upat ka kilid sa kamalig didto ang akong mga tawo nga nagbansiwag sa hait nga pinuti. Way gipasaylo namo sa mga tawo ni Barabbas Bardon. Ang tanan among giluba ug gilubong sa katunggan. Suwab ang among gigamit, dili bala, aron magtuo si Barabbas Bardon nga ang mga mag-uuma mismo ang nagkuha sa iyang mga tawo ug dili laing armadong grupo nga nagdumot kaniya.

Nag-anam kagamay ang mga tawo ni Barabbas Bardon. Unya among nahibaw-an nga magkanunayan kini sa Compostela kay taga didto man ang iyang seksing kabit nga si Harmoniya ‘Mayang’ Sagutsot nga anak ni Pendokito, ang illegal recruiter sa Compostela nga atua na intawon sa bilanggoan.

Ang mga hungihong nag-ingon nga si Mayang, ang operator sa Greenfields Bar and Restaurant, maoy usa ka notorious nga drug queen sa Mindanao. Ang restaurant niya pantalya lang sa iyang sekretong ‘business’. Ang iyang supplier mao ra usab ang iyang kabit: si Barabbas Bardon!

Sumala sa taho nga akong nadawat, gamay lang ang grupo nga dad-on ni Barabbas Bardon inigduaw niya sa Compostela kay di man siya gustong makatawag sa pagtagad sa Mindanao Command nga wa gyod gihapon molunga sa paggukod kaniya.

Sa dihang akong nasuta ang katinuod sa taho nga si Barabbas Bardon magkanunayan sa Compostela dala ang delikadong ‘merchandise’ nga ginadiling droga (sa kadaghanang higayon moabot siya sa Compostela lapas sa tungang gabii nga mingaw na kaayo ang kalibotan), gitigom ko dayon ang akong mga tawo. Sa maong tigom among nadesisyonan nga sa Compostela namo kuhaa si Barabbas Bardon sa ‘hustong’ higayon. May unom ka operatives langang akong gipangunayan pagpili aron moexecute ning maong ‘operasyon’ nga tingali maoy labing dako ug labing delikado sa among tanang ‘operasyon’.

Ang unom ka operatives nga akong gipangunayan pagpili maoy labing isog ug desidido sa akong mga tawo. Sila mopatay sa walay pagpanagana ug makig-away nga dili gani maghunahuna sa ilang sangpotan. Ang unom ka tawo lang ang akong gihatagan sa dugang mga detalye sa among‘operasyon’ nga among gitawag ug Operation AntiSigbin. Gituyo ko paglimite ang mga tawo nga mokuha sa among labing dakong kaaway aron akong masusi dayon kon may mo-leak nga information bahin niini nga makapamilegro kanamong tanan kon moabot kang Barabbas Bardon mismo.

Kon gamay lang ang grupong dad-on ni Barabbas Bardon inigduaw niya sa Compostela, nan, gaamay lang usab ang grupong akong iharong kaniya. Maoy akong pagtuo nga ang akong operatives mas andam, mas disiplinado, mas disidido ug mas isog kay sa grupo ni Barabbas Bardon nga ordinaryong mga kriminal lang.

Kon maoy hisgotan ang mga armas, well, may ikapanghambogna sad mi, uy. Kaming tanan, pananglitan, may mga armalite na. Gawas pa niini gikargadahan ko

usab silang tanan ug pistolang kalibre .45. Ug sa dughan sa matag usa nagbitay ang duha ka granada. Nagbitay usab sa ilang hawakan ang hait nga bayoneta, gawas kanako ug kang Gary Kasem. Si Gary Kasem nagtakin sa iyang paboritong kampilan nga mahadlok kang mohikap kay hilabihang haita. Ako, sa laing bahin, nagkabiba sa paborito kong pinuti nga gipatuyo ko pagpabuhat sa bangiitang panday sa Mambaling, siyudad sa Sugbo, si Bugsok Lahoy-Lahoy. Kining pinutia maoy usa sa mga bililhong butang gikan sa Sugbo nga gituyo ko pagdala sa akong paglangyaw dinhi sa Mindanao. Maoy akong pagtuo nga magamit ko ra kini sa hustong panahon….

(PADAYONON)

Ug diha-diha miligid ang dagkong mga bato gikan sa ngilit sa nagatbang nga bakilid. Ang dagkong mga bato mihagsa sa jeep ug mitukmod niini gikan sa taliwala sa dalan ngadto sa sidsid niini ug milahos pa gyod ngadto sasa ubos diin didtoy nagdanguyngoy nga sapa diin may mga batang namasol ug tilapya ug halwan.