Mga leksiyon alang sa Papua New Guinea

SAYO sa buntag niadtong milabay nga Huwebes, Agosto

15, 2019 halos mga alas 7:00 na ako nakamata. Ang akong Misis human na makapanglimpiyo sa balay. Iya na pud naandam ang kape nga niadtong tungora nagbukalbukal na sa kainit sulod sa coffee maker.

Nagkuha ug tasa ug nagtagay ko sa kape nga nangalisngaw pa sa kahumot. Ang kape nga gitimpla sa akong Misis mao ang regalo sa ako-a sa usa ka higala nga nagtrabaho sa Hedcor, usa ka kompaniya sa Aboitiz nga dunay planta sa hydroelectric didto sa Benguet.

Igo lang ko nagsugod sa pagpaningot tungod sa kainit sa kape nga nagpahanap sa akong eye glass tungod sa alisngaw niini, mikuriring ang akong cellphone. Wa ko magdahum nga niadto ka sayo sa buntag dunay magtawag sa ako-a. Ug mas wa ko magdahum sa tawo nga nanawag.

Ang akong “caller” mao diay ang akong pagumangkon nga si Nelson Anasco. Si Nelson mao ang nasulat nako dinhi niining lindog matag karon ug unya ug siya kadtong akong pag-umangkon nga nagtrabaho sa Port Moresby, Papua New Guinea.

Una nako nga nadungog gikan sa pikas linya: “Good morning nimo diha ‘Kol Vic. Nelson ni. ‘Musta man ka ‘Kol? Nabasa nako to imo gisulat parti sa ato gi-isturyahan kaniadtong milabay nga semana. Lingaw ko ‘Kol kay ‘at least’ nabasa pud sa ubang mga tawo ang akong mga huna-huna mahitungod sa mga isyu nga nagpasulabi sa atong dakbayan ug sa nasud. Nia na diay ko diri sa Tagum ‘Kol Vic. Niabot ko niadtong milabay nga Martes gikan sa Port Moresby. Bonding una mi sa akong pamilya ‘Kol ug magkita-kita na lang ta sa kasal ni Archie karong Sabado puhon (Bali karong adlawa, Agosto 17, 2019).”

“Maayo man ko Nel. Pero sa akong pangidaron ug human sa akong pagretiro gikan sa Davao Light duna nay klaro nga mga timailhan nga nagresiko na ang kapasidad sa akong lawas. Hinuon sa panghuna-huna nagpabilin pa gihapon nga abtik ug mabungahon. Ikaw Nel, kumusta man imong trabaho didto sa Papua, maayo? Wa kay problema sa imong kompaniya?”

“Okey man kaayo akong kompaniya ‘Kol Vic. Maayo ang sweldo ug taas kaayo ilang respeto sa among mga Pinoy nga ilang trabahante. Ako ug laing pito ka mga Pinoy, duha ani taga Dabaw pud, matawag nga naa sa management positions. Samtang ang kompaniya gipanagiya sa mga adunahan nga taga Port Moresby kasagaran sa nagpadagan ani mga langyaw sama sa mga Malaysians ug kami nga mga Pinoy. Gani mismo ang ‘manager’ sa among departamento nga usa ka Malaysian sa ako-a pud nagsalig ug mga ‘inputs’ kay mas una man ko sa iyaha didto. Lamang, didto ko nadestino sa usa ka ‘sister company’ isip ‘customs liaison officer.’ Ang mga ‘rank and file’ nga mga trabahante ‘Kol Vic halos usa ka gatus porsento nga mga taga Papua ug taas pud sila ug respeto sa amo-a nga mga Pinoy.”

“Unya Nel, unsa man ang kahimtang sa Port Moresby; ang ekonomya ani ingon man ang panagway sa maong kabisera sa Papua New Guinea?”

“Ang tinuod ‘Kol Vic, sa hitsura sa siyudad mas lamang pa kaayo ang ato-a nga Dakbayan sa Dabaw, ingon man ang Dakbayan sa Sugbo. Mora ba ug ang karon kahimtang sa kinatibuk-an sa Port Moresby ug bisan ang tibuok Papua New Guinea susama sa kahimtang sa Pilipinas kaniadtong mga dekada 60. Daghan pa kaayo nga mga natural nga katigayonan nga wala pa matikad ug napahimudsan. Mora pud sa Dabaw kaniadtong mao nga dekada. Dagko pa kaayo ang mga lasang nga gihinayhinayan pa lang ug poril ang mga kahoy sa mga ‘loggers’ legal man ug illegal. Lapad pa kaayo ang mga patag nga nagtiwangwang lang ug wala pa matamni ug mga tanom nga makaon ug mabaligya ngadto sa laing kanasuran. Daghan pa kaayo nga mga bukid nga dunay dagkong deposito sa mga bulawan ug ubang mga batong mineral nga makahatag ug dugang kita sa ilang gobiyerno. Lapad pa kaayo ang kadagatan nga abundansiya sa mga isda nga mahimong kapanginabuhi-an sa mga Papuans. Karon ‘Kol Vic duna nay mga Pinoy nga mga eksperto

sa panguma ang ning-adto sa Papua New Guinea aron mao ang magpadagan sa mga gisugdan pag-abli nga ‘corporate farms’ sa humay. Posible pud nga mosulod didto ang mga dagkong sagingan kay ang klima man gud ‘Kol halos parehas pud sa Pinas labi na sa Dabaw. Sa pagkakaron ‘Kol, padayon pa ang mga logging operation sa Papua kay daghan pa kaayo ang kahoy. Gani ang among kompaniya usa man ka dako nga ‘logger’ ug ang dako nga bahin sa kita ani gikan sa pagbaligya ug mga troso ngadto sa ubang kanasuran. Parehas gyud sa Dabaw kaniadtong mga dekada 60.”

“Sa imong tan-aw Nel, sa pagkakaron layo pa ang panahon nga ang kahimtang sa Papua New Guinea maparehas pud sa Pilipinas -- maupaw ang kabukiran ug mautingkay ang mga dagkong deposito sa mina ug mausab ang hulahgway sa kapatagan?”

“Ang tinuod ‘Kol, kon dili makat-on ang kagamhanan sa Papua ug leksiyon gikan sa mga kasinati-an sa atong nasud dili madugay ang paghulat sa mga Papuans nga ang ilang nasud moapas sa kahimtang sa Pilipinas karon -- asensado pero nag-antos sa pagkagusbat sa kinaiyahan. Mao nga kon ang ilang kagamhanan didto maniid sa mga nanghitabo sa Pinas ug maghimo ug mga lakang nga mapahiluna ang gitawag nga ‘sustainable development program’ dako ang kahigayonan nga ang maong nasud molambo nga walay dako nga kadaot nga mahitabo sa mga rekursos naturales niini. Mao nga seguro ‘Kol Vic, dako ang klahigayonan nga magpadayon ako sa pagtrabaho didto sa mosunod nga lain pa nga lima ka tuig ngadto sa napoulo ka tuig hangtud mahuman sa pagtungha ang akong bugtong anak nga si Francis Nel.”

Unya kalit lang nawagtang ang tingog ni Nelson gikan sa pikas linya. Taudtaud nag text siya nga nahutdan kuno siya ug load.