Dugang FIOs, dili OFWs: Hinaot unta

HANGTUD kagahapon wa ko’y nadawat nga e-mail gikan sa mga paryente. Gani ang karaho nako nga pagumangkon nga si JB nga kaniadto lang naghinapos ang milabay nga tuig ningbalik didto sa Saud wa sab maka email sa ako-a. Seguro na busy pag-ayo sa trabaho..

Sa laing bahin, nakurat na lang pud ko kaniadtong milabay nga Domingo sa hapon sa dihang kalit nga miabot sa akong balay didto sa bukid ang lain nako’ng pag-umangkon nga si Nelson Anasco. Siya mao kadtong nagtrabaho sa Port Moresby sa Papua New Guinea (PNG). Si Nelson ningbalik na sa Pilipinas kaniadtong miaging Nobiyembre alang sa iyang bakasyon.

Nagpatempla ko ug kape sa akong Misis alang sa among duha ni Nelson. Sobra ka init sa kape kay gikan gyud sa nagbukal nga tubig sa takuri. Nanuhotsuhot sa ilong ang kahumot sa alisngaw sa kape ug mao ni nakapagawas sa singot sa among agtang ni Nelson. Ug samtang naghinayhinay mi ug higop sa init nga kape nagsugod na sab mi ug kumustahay.

Human ang mga pangumusta sa matag usa ingon man sa ilang mga manag-agaw, halos tunga na lang pud nabilin sa kape diha sa among tasa.

Dinhi nagsugod na ang mas seryuso nga estorya nga naglangkob sa mga isyu sa gobyerno sa Pinas ug sa PNG ingon man ang kahimtang sa mga Pinoy nga nagtrabaho didto sa maong nasud.

Sumala sa akong pag-umangkon dako kuno kaayo ang pagtahod sa kagamhanan sa PNG sa atong nasud. Daghan sa mga latid kon “policies” sa Pinas ang gisundog. Gani ang mga balaod sa maong nasud mahitungod sa pagmina kasagaran gibasi sa karon gipatamdan sa ato-a nga Department of Environment and Natural Resources kon DENR.

Matud ni Nelson kini ang hinungdan nga gidayeg sa gobiyerno sa PNG ang sistema sa pagmina sa kompaniya nga gipanag-iya sa usa ka negosyante’ng Pinoy. Matud sa akong pag-umangkon daghan pud mga kompaniya nga nagtampo sa kauswagan sa Papua New Guinea gipadagan sa mga Pinoy nga mga “managers.” Daghan sab kuno mga batan-ong taga PNG nga karon naghupot ug tag-as nga pwesto sa mga kompaniya didto ang gipadala dinhi sa nasud aron magtu-on sa mga pamaagi sa pagdumala sa mga dagkong korporasyon.

Dugang pa sa akong pag-umangkon nga si Nelson, lain nga gisundog sa mga kompaniya didto mao ang karon nahimo na nga praktis sa mga dagkong kompaniya sa Pinas nga gitawag ug “Corporate Social Responsibility.” Matud ni Nelson, daghan sa maong programa mao ang paghatag ug “scholarships” sa mga kabataan nga adunay katakos sa pangutok.

Gidugang sab sa akong pag-umangkon nga hugot nga gipanid-an sa mga nagdumala sa kagamhanan sa PNG ang mga lakang pang-ekonomiya sa Pilipinas labi na nga ang ekonomikanhong dugokan sa maong nasud halos susama sa atu-a – agrikultura -- ug daghan ang mga rekursos naturales sama sa kalasangan, mga deposito sa mga mina, kadagatan nga abundansiya sa mga isda, ug uban pa.

Sa pagkakaron dunay dako nga bentaha ang PNG kay gamay pa ang populasyon niini ug nga ila na nga maplano ang pagdumala sa ekonomiya subay sa panginahanglan sa katawhan karon ug sa umaabot nga panahon.

Ni Nelson pa, “Uncle Vic, dako pa kaayo ang kahigayonan nga makat-onan sa Papua New Guinea ang mga leksyon gikan sa kasinati-an sa Pilipinas sa milabay nga mga tuig nga nahimo kini nga gawasnon. Mao nga ‘Kol Vic, ila usab gitun-an ang kaagi sa atong nasud ug sa kagamhanan niini. Kuno buot nila malikayan ang mga dili maayong panghitabo sa Pilipinas sa nanglabay nga mga katuigan.”

Ang ako nga nasumpay sa akong pag-umangkon mao kining mosunod:

Para sa ako-a Nel, husto na ang gihimong mga lakang sa PNG. Sanglit mas bata kini nga nasud kumpara sa atong Pilipinas mahimo gyud nga ang atong kasinati-an dinhi ilang kakuhaan ug leksiyon. Ang ako lang gikasayangan Nel kay dunay mga Pilipino nga mga negosyante nga inay dinhi sa ato-a magbutang sa ilang puhonan tu-a na hinuon sa PNG. Seguro naagni pud ni sila sa mga maayong

pulisiya sa ilang gobiyerno.

Seguro Nel mao ni angayan nga hatagan sa pagtagad sa atong kagamhanan kay sayang kaayo nga inay sa Pilipinas magpahiluna ug negosyo ang mga adunahang mga Pinoy aron makatabang sa atong ekonomiya tu-a na hinuon didto sa laing nasud.

Tiaw ba nimo Nel unsa ka daghan ang makatrabaho unta nga mga Pinoy kon dinhi sa Pinas nagpahiluna sa ilang mga negosyo ang mga adunahang magpaptigayon nga karong tu-a sa PNG.

Posible gyud Nel nga ang diperensiya nia sa ato-ang pangagamhanan ug sa mga gipatuman niini nga mga latid alang sa pamatigayon.

Kahinumdoman nako Nel nga usa ka kompaniya nga gipanag-iya sa korporasyon diin nahisakop ang kanhi akong gitrabaho-an mi-abot tulo ka tuig una nakuha ang tanan nga mga permiso aron makasugod sa pagtrabaho sa usa nil aka dako nga proyekto.

Ug dili lang sa lokal nga kagamhanan dinhi sa Pinas ang kakuti ug kalangan sa proceso pagkuha sa mga permiso. Mas dugay ug kuti ang pagkuha gikan sa kagamhanan nasyonal. Mao seguro nga didto na lang sa laing nasud sama sa PNG nagbutang sa ilang pamatigayon ang ubang mga adunahang negosyanteng Pinoy. Mas minus hasol seguro. Mao ni sila ang mga Filipino Investors Overseas kon FIOs, dili na mga OFW.

Niadtong tungora kaingnon nako majuman na among estorya sa akong pag-umangkon. Mihirit pa gyud siya.

Matud ni Nelson, “Mao bitaw nga mianhi gyud ko sa imoha ‘Kol Vic aron manamilit na. Sunod semana mobalik na ko sa Port Moresby didto sa PNG. Pero ‘Kol di na ko adto motrabaho sa akong gigikanan nga kompaniya. Mobalhin na ko didto sa akong giingon nimo sa una nga dako kayo nga ‘wood export and processing’ nga korporasyon nga gipanag-iya sa usa ka adunahan Pinoy nga negosyante nga akong gikaila didto Nagpirma na ko ug kontrata sa iyaha ug ning-abot na ako’ng bag-ong ‘working visa.’

Molakaw na ko sunod semana ‘Kol.” “Congratulations Nel.” Dayon nagdungan mi ug tindog ug ako giubanan si Nelson paingon sa among “gate.”