Pakamal king Katimawan o king Upaya, Kasikatan at Pibandyan (Love for Freedom or for Power, Fame and Fortune)

Kanyaman ing mye king sariling balayan

Nung alang alipan at kisnanng katimawan.

Balen susupilan mibangun bang lumaban mu naman Ing paralaya sumala ya king aslag na ning kalayan.

Ing balen kung Pilipinas gabun ning gintu at bulaklak, Palsinta ing king keyang palad, miyampang legwa’t dalaga. At king keyang yumi at legwan, ding dayu agayuma na la Balen ku mesukul ka, misaldak king dusa.

Ayup man malayang sulagpo, ikulung me at manangis ya! Balen pa kayang sari-timyas, ing e magnasang mibulus ya? Pilipinas o, ka’kung palsintan, pugad ning lwa ku’t kakalulwan, Ka’kung pigampa akit da kang mitimawa.

~ Kepampanganang “Balen Ku” nang Miguel Serrano agpang king kawatasang “Nuestra Patria Filipina” nang Jose Alejandrino

Pagmasusyan mabilug a bangsa ngening aldo iti ing Kayaldawan ning Katimawan o kelang kapamatakaran karing dayu o mapanyakup aliwang bangsa. Maragul at maulagang bage ing kalayan tamu at iti meging mayumu pauli ning kelambatan ning pangasakup at pangayalipan tamu karing sinakup kekatamu magmula karing Kastila angga na karing Amerikanu at Apon.

Miras kumulang king apat a dalambanwa ing pangasakup tamu at e mu meyari iti nung e inyang kayari ning gyerang pangyatu o World War II. Inya sa’t samut-samut ing gawi at panugali tamu anting memalen a malambat mesakup. Ing mayap at marok dang panugali deng sinakup kekatamu mitagan pa mu rin keng isip da reng disnan da ing panaun ning pangasakup.

Uli niti deng aliwa kekatamu e da pa mu rin atabili ing sadyang gawi a abalu da kareng minyakup at atin mu namang angga ngeni buri da pa mu rin ing pangasakup kesa keng kalayan uli ning kapanwalan da— makatud o mali— a mekakayap la kekatamu deng minyakup. Mekad ating tutu at mekad atin mu namang ali. Ing kutang namu ing nung sanu ing dakal ing mali o ing makatud.

Kareng kabalen tamu, e la mu ditak deng isip da Kastila la at atin tamung maragul a utang a lub kareng isipan dang ila reti. Metung a

pamanalimbawa, ing gabun kanung tatalakaran da ring pibale-bale tamu pigkalub da mu kekatamu reng Kastila. E keklakan buntuk ita? E wari deng Kastila dintang la mu keti Pilipinas at ala lang daralang pibandyang gabun nung e gabun da talampakan at pengamkam da mu kapamilatan ning gamit dang sandata— metung a mataram at metung a malambut— ing upaya dang mamatakut a makamate at ing pamanyamantala da at pamangamit king kasalpantayanan bang amulang da la reng memalen.

Inya pin ila reti ring mailig mangastila at pati kimut da’t pamagsalita yapus da karing karelang panginwang dayu. Iti uling pinili da ing talikala bang migapus la king pangayalipan uling kapanwalan da lakwas lang matas pangatau deti kesa kekatamu at isip da naman mengari la kareting giginwan da.

King pamaglabas ning panaun at pangaras king kasalungsungan— agyang dapat mekalingwan na at ala na ing talab— ing pangayalipan ya pa mu rin ing paralan da ba’lang mye king buri dang bye ding alang pamipaulaga king katimawan at ding kakaul e mu karing manalipan karela nung e king pangayalipan da. King malagwang salita, karela mesayang ing delanan dang kasakitan at pati na kamatayan da ring bayani ning bangsa.

Ing katimawan pinili de reng makabalen dapot ing pangayalipan pinili d’ya naman deng lilu. Lwid ing Aldo ning Katimawan at Alang Kapamatakaran ding Pilipinu!

***

Dake Talabaldugan: igo/ igu – (palagyu) datukanang gawa keng sala-salang kwayan o bulu. English: large woven tray; winnowing basket for removing rice chaff. Alimbawa king pamangamit: “Metung lang igu reng ayagtal nang manggang Isang at apagisan na lang apamisali ken mung dalan.”

igot/ igut – (palagyu) abit, kabid. English: pull, pull with force, especially in pulling rope or strings. Alimbawa king pamangamit: “Masikan igut ing timyas ning makatiman a bingut agyang kareng mapagal a mangalambut.”

igpáw/igpó – (palagyu) lugsu o lundag bang alagpusan o dasnan ing metung a bage. English: leap, jump: done to cover a distance, reaching a point for something one has to jump. Alimbawa king pamangamit: “Linabis ya igpo ing baintau inya alagpusan ne ing pakikwanan na at tinaglus yang menabu keng sapa.”

ilak – (palagyu) pamangilak, o pamagpalimus para mika-panggastus king metung a tangka, pamanyawad ambag o saup. English: fund-raising, soliciting of funds. Alimbawa king pamangami t :

“Ilak namu ing malyaring gawan bang apalarin ya ing mengaspak a balangkas ning pisamban inyang minayun.”

ilag – (palagyu) pamangilag, inlag. English: dodging so as not to be hit by something or anyone; evade. Alimbawa king pamangamit: “Kinulang ya ilag kareng mangabilis nang tumbuk i Maning inya apatomba neng Juaning at ikwa nang metudtud bigla.”

***

GAWING MEKALINGWAN KARING KAPAMPANGAN! Senayan da reng kabalen inyang minuna ing pamangamit igu bang itatap ing abyas bang mikawani ing apa at luminis iti bayu pa itun. Mikakawani e mu ing apa nung e pati na ing ilo, batu o nannu-nanu pang dinat a misamut kabang dadaran da ing pale, kabang kikiskisan da o pati na potang lilikas da karenng langotsi o saku. Makanyan man, kaylangan pa mu ring pilinan ing dinat gamit ing gamat uling ating e agyung ilako ing pamanatap keng igu.

***

PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasa ya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan-panyulat a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan. Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.

Malyaring sumulat king garciakragi@yahoo.com para karing kutang o munikala.