Laik i laicyzacja

– Jak się ma słowo „laik” do przymiotnika „laicki”, rzeczowników „laickość”, „laicyzacja” i czasowników: „laicyzować”, „laicyzować się”? – pyta internauta ( gregfr@o2.pl).

– Przeczytałem gdzieś, że łączy je etymologia, dlaczego więc różni znaczenie: „laik” jest przecież „dyletantem, człowiekiem nieznającym się na rzeczy”, a „laicyzacja” czymś zupełnie innym – „sekularyzacją”?

Wypada zacząć od stwierdzenia, że określenie laik (z łac. laicus, z gr. laikós; od la-ós ‘lud’) pierwotnie również odnosiło się do terminologii kościelnej. Nazywano tak bowiem ‘zakonnika bez święceń wypełniającego pewne posługi w klasztorze; brata’. Bracia (albo bratowie, jak wówczas mówiono) laicy – w odróżnieniu od ojców – pracowali w kuchni, refektarzu (czyli wielkiej jadalni), przy furcie klasztornej czy w ogrodzie.

Później nazwano laikiem każdego ‘wiernego Kościoła katolickiego, który otrzymał chrzest, bierzmowanie, przystąpił do komunii, ale nie stał się duchownym’. Laikiem była więc ‘osoba nieduchowna, czyli świecka’. Grupa takich świeckich wiernych tworzyła laikat.

Przenośny sens naszego słowa wziął się z tego, że we wczesnym średniowieczu nauka odbywała się wyłącznie w szkołach przyklasztornych. Z tego względu mnisi uważali siebie samych za ludzi bardziej obeznanych w różnych dziedzinach wiedzy, a każdą osobę świecką, która się nie kształciła, traktowali jako mniej kompetentną.

Tym sposobem z czasem wykształciła się nowa definicja słowa laik, czyli ‘taki, który się nie zna na jakiejś dziedzinie wiedzy’, chociaż może być specjalistą w innej. Dzisiaj właśnie ją (‘człowiek mający jedynie elementarne rozeznanie w danej dziedzinie, niekompetentny; amator, dyletant’) wymienia się w słownikach na pierwszym miejscu, a znaczenie laik ‘człowiek świecki, nieduchowny, członek grupy wyznaniowej’ zazwyczaj na drugim.

Owe modyfikacje semantyczne wyrazu laik sprawiły, że również przymiotnik laicki i rzeczownik laickość odczytywane są ciągle dwojako. Laicki może oznaczać zarówno ‘takiego, który odrzuca wpływy Kościoła, nie kwestionując wartości etycznych religii’, jak i ‘takiego, który jest nieprofesjonalny’. Tak samo laickość definiuje się jako ‘bycie poza wpływami Kościoła’ oraz ‘bycie nieprofesjonalnym’.

Z jednej więc strony mówi się np. o laickości wychowania, laickości światopoglądu, a z drugiej o laickości w wystąpieniu kogoś, laickości pracy licencjackiej czy magisterskiej (vide: Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, Poznań

l1998, t. XI, s. 437; Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2003, t. II, s. 391).

Jak widać, kiedy zawęzi się zakres semantyczny słów laicki i laickość do ‘czegoś nieprofesjonalnego’, wychodzi na to, że mają one z laikiem (‘amatorem’) wiele wspólnego.

Inaczej zachowuje się słowo laik w relacjach z rzeczownikiem laicyzacja (z fr. la˙˙cisation) i czasownikami laicyzować, laicyzować się.

Żeby w tym wypadku wykazać związek między nimi, trzeba przywołać prymarny sens laika, tzn. ‘ktoś świecki, nieduchowny’. I wówczas wszystko staje się jasne, nic nie zgrzyta. Laik znaczy tu ‘świecki’, laicyzacja ‘zeświecczenie, czyli nadawanie świeckiego charakteru różnym dziedzinom życia, oderwanie się od wpływu religii’ (może być np. laicyzacja życia, szkolnictwa, literatury, sztuki), laicyzować – ‘nadawać czemuś charakter świecki, zeświecczać’, a laicyzować się – ‘podlegać wpływom laicyzacji’.

Pamiętajmy jeszcze o poprawnym akcentowaniu omówionych wyrazów.

Słowo laik wymawia się z przyciskiem na pierwszej sylabie [la-ik] lub [la-jik], ale w dopełniaczu obocznie [lai-ka] lub [la-ika] i tak samo w mianowniku l. mn. [la-icy], [la-jicy] lub [la-icy], [la-jicy]. Rzeczownik laicyzacja należy artykułować jako [la-icyzacja] bądź [la-jicyzacja], a nie: [lajcyzacja]. Identycznie czasownik laicyzować ( się): [la-icyzować] lub [la-jicyzować], a nie: [lajcyzować].

mlkinsow@angora.com.pl www.obcyjezykpolski.interia.pl

Grenda, od staropolskiego słowa gręda, oznaczającego trucht konia (stęp). 1873 nazwiska w zasobie.

Cuber, zmazurzona forma nazwiska Czuber, utworzonego od cząbra, ziołowej przyprawy o wonnym zapachu. W użyciu 2032 nazwiska.

Szyndralewicz, modyfikacja nazwy osobowej szyndlar, czyli dekarza, rzemieślnika produkującego i układającego gont na dachu. 41 nazwisk. cze), w czym widać wpływ „Słownika gwar polskich” Jana Karłowicza z 1907 roku. Trop zaimkowy potwierdza też A. Brückner (Kraków, 1927), cytując w „Słowniku etymologicznym” sporo przykładów, w tym wcześniejsze od Adama Mickiewicza. Może Pan naturalnie przyjąć, uznawszy swą kwerendę genealogiczną za jedyną wiarygodną, że etymologia nazwiska jest inna, niż podałem za najważniejszymi źródłami, ale dla pozostałych nazwisk, jakie K. Rymut podaje (Tukała, Tukajło, Tukajski, Tukas, Tuchaj, Tuchajski, Tuhaj), Pańska interpretacja rodowa większego znaczenia nie ma.

Skąd się wzięło?