Spadkobierca

Internautę ( piotrs937@gmail.com) zainteresowało to, „ dlaczego są w polszczyźnie wyrazy «odbiorca», «kredytobiorca», « pracobiorca » , ale «spadkobierca»?. Pierwsze mają w zakończeniu samogłoskę «o», «spadkobierca» zaś samogłoskę «e». Czy nie należałoby w tej sytuacji dopuścić do użytku formę «spadkobiorca»? ”.

Niewykluczone, że za jakiś czas wyraz spadkobiorca zostanie uznany za równoprawną postać (oboczność) rzeczownika spadkobierca. Na razie nie ma go jednak w słownikach, choć w Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod redakcją Mirosława Bańki (Warszawa 2004, s. 388) przy haśle fideimkomis czytamy: praw. ‘zapis testamentowy zawierający nieformalną prośbę spadkodawcy do spadkobiorcy o przekazanie części spadku osobie trzeciej’.

A jeszcze 77 lat temu w Słowniku ortoepicznym. Jak mówić i pisać po polsku Stanisława Szobera (Warszawa 1036, s. 464) przestrzegano przed mówieniem i pisaniem spadkobiorca (poprawnie: spadkobierca).

Rzeczownik spadkobierca (drugim wyrazem o wygłosie - bierca, który dotrwał w niezmienionej postaci do czasów współ- czesnych, jest probierca ‘osoba zajmująca się badaniem próbek i ustalaniem jakości towaru, ustalająca próbę wyrobów z metalu szlachetnego’) ma archaiczną budowę dlatego, że powstał na gruncie polszczyzny najwcześniej, jeszcze w czasach, gdy istniał wyraz bierca oznaczający ‘tego, kto biera [dzisiaj: bierze]’ i znano parę aspektową czasowników brać – bierać (vide Słownik języka polskiego wydany staraniem Maurycego Orgelbranda, Wilno 1861, t. I, s. 79: bierać, częst. ob. brać).

Nasi przodkowie mówili pierwotnie – mając na myśli formy czasu teraźniejszego od czasownika bierać (‘brać często’) –( ja) bieraję, ( ty) bierajesz, ( on) biera, ( my) bieramy, ( wy) bieracie, ( oni) bierają. Od brać były to formy ( ja) bierzę a. bierę, ( ty) bierzesz a. bieres, ( on) bierze a. biere itd.

Czasownik wielokrotny bierać wyszedł z użycia, ale „uchował się” w czasownikach przedrostkowych dobierać, nabierać, obierać, pobierać, przebierać, wybierać, zabierać itp. Z kolei czasownik brać zmienił kategorię przynależności, stał się… niedokonany i stworzył parę aspektową z czasownikiem dokonanym (jednokrotnym) wziąć ( wziąć – brać).

Trudno się zatem dziwić, że w wyrazie złożonym spadkobierca ‘ten, kto bierze po kim spadek, sukcesję’ ( spadk- + o +- bierca) pojawił się drugi człon z samogłoską e: bierca ( bier- + przyrostek -ca).

Stanisław Szober ( Na straży języka, Warszawa 1937, s. 178) wspomina jeszcze o zjawisku fonetycznym, które zaszło w słowie bierca. Twierdzi, że pozostaje ono rzecz jasna w związku słowotwórczym z czasownikiem brać, tylko że utworzono je w czasach prasłowiańskich, gdy ów czasownik miał postać głoskową bĭrati.

Znak ĭ wskazywał na to, że było to i bardzo krótkie, i gdy rdzeń bĭr- połączył się z przyrostkiem -ĭca (taką pierwotnie ów sufiks miał postać), w formie bĭrĭca pojawiły się dwie owe krótkie samogłoski ĭ. Jedna z nich, ta w położeniu przed sylabą z pełną samogłoską ( ca), zanikła, druga zaś ĭ rozwinęła się w e. W ten sposób z wyrazu bĭrĭca zrobiło się słowo bierca...

Kiedyś tzw. złożeń z członem bierca było w polszczyźnie więcej, np. prawobierca, przedsiębierca, zabierca, zapisobierca (wszystkie odnotowuje jeszcze Słownik języka polskiego, Warszawa 1908, t. IV, s. 982; Warszawa 1912, t. V, s. 71; Warszawa 1927, t. VIII, s. 22 i s. 218). Jak to się zatem stało, że mówimy i piszemy dzisiaj przedsiębiorca, a także odbiorca, pracobiorca, zapisobiorca itp.?

Doszło do tego w wyniku upodobnienia się tych wyrazów do rzeczowników z wygłosowym -orca (np. poborca, wyborca, zaborca). Te od początku miały zakończenie -orca, gdyż pochodzą wprost od rzeczowników pobór, wybór, zabór (alternacjaów o), a nie od czasowników pobierać, wybierać, zabierać. I tylko spadkobierca trzyma się mocno, choć nieśmiało zaczyna go już wypierać forma spadkobiorca.