Najgorszy był jej milczący telefon. Chciałam do niej zadzwonić (Onet.pl)
Rozmowa z BARBARĄ NOWACKĄ o jej matce, która zginęła w katastrofie smoleńskiej
Barbara Nowacka o swojej matce, która zginęła w Smoleńsku.
– Nudzą panią pytania o matkę przy kolejnych rocznicach katastrofy?
– Przeciwnie, brak mi ich. Najczęściej jestem pytana o bieżącą politykę, o pomnik, o szaleństwo Macierewicza czy nieszczęsną tablicę w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, na której nie widnieje nazwisko matki, mimo że była wicepremierką. Na szczęście ominęły mnie bolesne pytania o ekshumację. Jednak o to, kim była, jaka była, pytań jest coraz mniej. Kogo interesują wspomnienia? Ważniejsze są codzienne bitewki. – Często pani ją wspomina? – Minęło osiem lat, to dość czasu, żeby zdać sobie sprawę, że naprawdę nie ma jej w moim życiu. Prowadzę z nią już tylko monologi, ale też czuję, że przestrzeń po niej wypełniła się innymi ludźmi, jej postać rozmywa się. Jednak co tydzień jestem na cmentarzu, najczęściej z ojcem, czasami z dziećmi, z siostrą. W ubiegłą niedzielę akurat byłam sama i ta pierwsza myśl jak zwykle: „Matka, co wyprawiasz! Czemu jeżdżę do ciebie na cmentarz?”.
– Boli coraz bardziej czy coraz mniej?
– Wspomnienia nie bolą, bo są wspaniałe. Pustka boli. My często ze sobą rozmawiałyśmy, miałyśmy też swoje sposoby na krótkie spotkania. Kiedy przejeżdżałam koło KPRM, uprzedzałam telefonem i matka czasami wychylała się z okna. Albo po urodzeniu syna chodziłam z wózkiem w pobliże Sejmu i tam na siebie wpadałyśmy. Matka umiała też zadbać o drobiazgi – takie prezenciki, coś zawsze podrzucała – gorzką czekoladę, którą lubię, jabłka dla Kuby, książkę, którą skończyła czytać i uważała, że ja też powinnam. Zawsze znalazła na to czas, umiała się koncentrować na innych. No i tego teraz już nie ma.
Najtrudniejszy był pierwszy rok – cały czas mi jej brakowało, rozmawiałam z nią, musiałam walczyć z przyzwyczajeniem do jej obecności, ciągle chciałam się z nią dzielić wydarzeniami, myślami, emocjami. Po katastrofie najgorszy był jej milczący telefon. W pierwszych dniach złapałam się na tym, że chciałam do niej zadzwonić i powiedzieć: „Matka, to straszne! Jolanta Szymanek-Deresz też zginęła!”. – Zadzwoniła pani? – Proszę wybaczyć, ale o tym, co się działo 10 kwietnia, nie chcę mówić, nie chcę i nie umiem wracać do tego dnia. Byłam w ósmym miesiącu ciąży, nie mogłam dopuścić do myślenia o tej katastrofie, to się równało z zagrożeniem życia mojej córki. A był jeszcze syn, Kuba, który rozumiał, że dzieje się coś strasznego. No i proszę, jaka symbolika – Zosia urodziła się 26 maja, w Dzień Matki. Mojej matki już wtedy z nami nie było. Dzisiaj mój syn traktuje swoją krótką znajomość z babcią jako przewagę, mówi do młodszej siostry: „Co ty tam wiesz o życiu, ty nawet Babci Izy nie znałaś”. – On znał? Miał wtedy trzy lata. – Ale dzisiaj ma 11 lat, interesuje się wydarzeniami i czyta o tym, jaka była babcia jako polityczka. No i ma potwornie dobrą pamięć. Raz wspomniał, jaki twarożek u niej jadł, innym razem, że też mu śpiewała jakąś piosenkę. Zaraz, zaraz, co to było... Pewnie nuciłam mu „Królu mój, ty śpij” Krajewskiego i to skojarzył. Z tym że matka potrafiła śpiewać i to naprawdę pięknie, a mnie dzieci proszą, żebym tego nie robiła. Raz mi Kuba powiedział: „Już zaśniemy, tylko przestań”. – To jaka była jako polityczka? – Matka doprowadziła do załatwienia drobnych, ale istotnych spraw: dożywianie dzieci w szkołach, wpuszczenie psów przewodników do wszystkich miejsc z ich właścicielami, podpisania przez Polskę Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej, obniżenia składki ZUS dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą. Ale to tylko drobna część jej działalności, do tego przecież trzeba dodać wieloletnią pracę nad zrównaniem praw kobiet i wspieranie środowisk LGBT.
Imponowały mi jej umiejętności dyplomatyczne i negocjacyjne. Potrafiła rozmawiać z oponentami, pamiętam sejmową debatę o ubezpiecze- niach społecznych, kiedy atakowała ją prawica, ale potem wyszedł Jarosław Kaczyński i powiedział: „Pani premier ma rację, głosujemy za”. Teraz to nie do pomyślenia. Przyjaźniła się z Joanną Kluzik-Rostkowską, nawet kiedy ta była „aniołkiem” Jarosława Kaczyńskiego, bo działały w tych samych obszarach i to było dla nich ważniejsze niż partyjność. Podwoziła autem Beatę Kempę – co zrozumiałam pewnego dnia, kiedy wyszłyśmy razem z jakiegoś programu telewizyjnego i Kempa rozpoznała auto mojej matki, którym teraz jeżdżę. Chciałabym zobaczyć, jak Kempa wsiada dzisiaj do samochodu, dajmy na to, Kamili Gasiuk-Pihowicz. – W domu też taka była? – W domu była taka przede wszystkim. Na przykład rodzinne decyzje były u nas podejmowane gremialnie, rodzice mówili: „Wybierzmy, gdzie jedziemy na wakacje” i wybieraliśmy wspólnie: moja siostra, ja i oni. Oczywiście mieli jakiś masterplan, do którego nas w końcu przekonywali, ale i tak rosłyśmy w poczuciu współdecydowania. To jest historia o szacunku. Taka była też matka w stosunku do innych. – Kłóciłyście się? – Rzadko. Jedną poważną kłótnię pamiętam – miałam 17 lat i w gniewie wyprowadziłam się do dziadków na tydzień. Ależ byłam głupia. Dzisiaj nie wiem nawet, o co poszło. Wróciłam do domu potulnie na święta. Poza tym spierałyśmy się o poglądy, ale nie o kierunek, raczej o stopień zaangażowania. Byłam bardziej radykalna; to pewnie wynikało z wieku i mniejszej dojrzałości. Widzę to teraz u mojego syna – zawsze poszedłby kilka kroków dalej niż ja. Tak samo ja reagowałam na decyzje matki. Pamiętam, jak krytykowała wojnę w Iraku – była jej absolutnie przeciwna, nawet nie broniła tego pod hasłem racji stanu. Ale z rządu z tego powodu nie wyszła – o to się z nią kłóciłam. Podobnie jak o to, że nie w każdym zdaniu mówi „ja, feministka” – uważałam, że powinna. A ona wolała bez sztandarów, po cichu, ale coś dla kobiet przepchnąć.
Były też codzienne drobiazgi: kłóciłam się o śniadania, bo były obowiązkowe, a ja tego nie cierpiałam. Co innego kanapki do szkoły – matka robiła takie cudowne, ładnie zawinięte, pyszne. Krzyczała też na mnie za prowadzenie zeszytów: „Piszesz jak kura pazurem”. Powinnam chyba chodzić na zajęcia z małej motoryki, takie, na jakie posyłałam mojego syna, bo też miał kłopot z charakterem pisma. Co mnie dziwi, bo przecież jego pokolenie ma klocki Lego i niby cały czas na tym ćwiczy małą motorykę. – Ale nie szydełkują. – No właśnie! Muszę dzieciom pokazać szydełkowanie. Ja się tego nauczyłam w szkole, babcia robiła na drutach, a mama w ogóle się takimi rzeczami nie interesowała.
– Za to ciuchy po mamie pani nosi?
– O – ten szaliczek na przykład jest mamy. W szafie mam po niej płaszcz, w ogóle wiele rzeczy mam po matce. Jestem podobnej budowy, tylko wyższa. Zawsze jej podkradałam bluzki. Pamiętam, jak kiedyś zajechałam na jej oficjalne spotkanie, a ona nic nie mówi, tylko ciska spojrzeniem gromy w moim kierunku. Po spotkaniu tylko wysyczała: „Szukałam tej bluzki pół godziny”. – Były kary w dzieciństwie? – I to dramatyczne! Było stanie w kącie, przez lata też wisiało nade mną klęczenie na grochu, szczęśliwie nigdy się nie ziściło. Nie rozumiałam zresztą nawet, o co chodzi, bo jedyny groch, jaki znałam, to był ten zielony z puszki. Był też zeszyt, w którym sama miałam zapisywać swoje przewiny. Wpadł mi w ręce ostatnio, popłakałam się ze śmiechu. Było tam kilka
wpisów typu „byłam niegrzeczna” czy „źle się odezwałam”, ale kilka ostatnich brzmiało: „lizałam szafki” (śmiech). Nie mam pojęcia, o co chodziło. – Czyj to był pomysł ten zeszyt? – Mamy, oczywiście. Pewnie gdzieś przeczytała, że dobrze, jeśli człowiek w taki sposób porządkuje swoje myśli.
– Podobno bardzo lubiła porządek?
– Wszystko bardzo dobrze poukładane, w szafkach równe rządki, soboty tak wyglądały, że cała rodzina sprzątała. Odkurzanie, pastowanie, czasem trzepanie dywanów, najfajniej było je położyć na śniegu i tak czyścić. Nie było opcji, żeby od tego uciec, no chyba że gdzieś jechaliśmy. Nie było też wątpliwości, że tak trzeba; do głowy by mi nie przyszło, że nie wezmę w tym rytuale udziału. W moim domu tego nie przestrzegam. Ale kiedy idę na cmentarz, pilnuję, żeby tam było tak czysto, jak mama by sobie życzyła. Czyszczę i wyobrażam sobie, że mówi: „O, tak już może być”. – Namawiała panią do czytania? – Skąd! Mnie trzeba było raczej odrywać od książek. W domu była biblioteka. Pamiętam, że im wyższa półka, tym ciekawsze na niej stały tytuły. Najwyżej – te zabronione. Właziłam tam i wisiałam na półkach, żeby przeczytać „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”, które wydawały mi się szczytem perwersji erotycznej. Boy-Żeleński – też dla dziecka „świństwa” – stał wysoko i też go stamtąd ściągałam. Nisko rodzice umieścili np. „Sagę rodu Forsyte’ów” i wmówili mi, że trzeba czytać po kolei, więc przez całą tę sagę przebrnęłam, żeby tylko dopaść czegoś ciekawszego. Były też całe półki książek z drugiego obiegu, bo ojciec zwoził je ze Szwecji, kiedy jeszcze w komunie jeździł z wykładami na Uniwersytet Sztokholmski. A matka czytała swojego Bułhakowa i Dostojewskiego i książki naukowe, etnograficzne. Przez lata jeszcze miała nadzieję, że w końcu zrobi ten doktorat po tym, jak opuściła PAN, kiedy jej kazano zapisać się do PZPR. To się nie udało. Ale przynajmniej po 1989 r. mogła pojechać do Mongolii, bo przecież przez całe lata była mongolistką bez wyjeżdżania z kraju. – Gotowała? – Raczej w weekendy, na co dzień babcia – kuchnia babci była tradycyjna – pomidorówki, rosół, kotlety. Mama robiła dobre sałatki, makarony i przyjęciowe jedzenie. W niedziele jeździliśmy do jednej babci na obiad, do drugiej na deser. Takie normalne życie. Jako dziecko nie negowałam tego, jako nastolatka już wolałam się zwalniać. A dzisiaj doceniam – gdyby nie te niedzielne kompoty, nie miałabym szansy dobrze poznać dziadków. Teraz to pielęgnuję i też skrzykuję rodzinę na takie spotkania. – W zastępstwie za mamę? – Ojca by chyba szlag trafił, gdyby przeczytał takie zdanie. Nie przejdzie nawet cień sugestii, że wchodzę w buty mamy. Ale oczywiście jako starsza córka często to ja organizuję rodzinne spotkania. No i to ja poszłam z siostrą na jej poród, a normalnie na pewno mama by poszła.
– Mówi pani o sobie, że jest waleczna. Też po mamie?
– Po wszystkich pokoleniach Polek, które muszą być twardzielkami. Ta dzielność i waleczność to cechy, które były u mnie w domu wysoko cenione i byłam w nich kształtowana.
– Dostała pani imię po siostrze mamy i pierwszej żonie pani ojca. Zginęła w wypadku, pani jej nie znała. Bardzo to panią obciąża?
– To tylko dowód na wielką miłość obojga moich rodziców do mojej ciotki. Tak to odbieram. Poza tym w naszej rodzinie zabawa imionami poszła dalej. Mój syn Jakub i mój siostrzeniec Adaś to też dziedzictwo. Może się pani zdziwi, ale takimi imionami mówiły do siebie moja mama i jej siostra, kiedy w dzieciństwie bawiły się w chłopców. Ja zresztą pierwotnie miałam być Jakubem, tylko że urodziłam się dziewczynką. Wiem o tym, bo kiedy jako dziecko łaziłam po drzewach, rodzice wołali na mnie „nieudany Jakubek”. Kiedy więc urodziłam syna, nie miałam wątpliwości, jakie dać mu imię. A siostra wzięła Adasia, żeby miał coś po naszej mamie – jej męską wersję z dzieciństwa.
– Co robiła agnostyczka na wakacjach u wujka księdza?
– Podbierałam kurom jajka, zjadałam czereśnie prosto z drzewa, zjeżdżałam po stogu siana i zbierałam stonkę z ziemniaków do butelek po śmietanie. To były wakacje na prawdziwej białostockiej wsi, ale nie modliliśmy się tak znowu często. Zresztą nie byłam jeszcze agnostyczką, a mama nas wychowywała w katolickiej tradycji. Była wierząca, mimo to walczyła o świeckie państwo. Pamiętam, jakie zapanowało oburzenie, kiedy urządziliśmy jej katolicki pogrzeb. Ale to ona wybrała sobie taki pogrzeb – dobrze pamiętam, jak się umawialiśmy na to podczas kolejnych tego typu rodzinnych okazji. Mówiła: po pierwsze kremacja, po drugie katolicki pogrzeb.
W kwestii wiary też się zradykalizowałam, pewnie pod wpływem ojca, który był niewierzący. Rodzice wzięli ślub kościelny jednostronny, a wuj – ksiądz Józef Gałda – nigdy mojego ojca nie usiłował nawracać. Grał z nim za to chętnie w brydża.
Izabela Jaruga-Nowacka – wicepremier, posłanka związana z Unią Pracy i Unią Lewicy. Działaczka na rzecz równouprawnienia kobiet, zaangażowana w ochronę praw osób LGBT.