#MeToo w polskim teatrze i co dalej? (Onet.pl)

– Czy czujemy ulgę? Nie. Ulgę poczujemy dopiero wtedy, gdy dyrektor zniknie ze stanowiska i będziemy mogły bezpiecznie wrócić do pracy – mówi Patrycja Babicka, pracownica krakowskiego Teatru Bagatela i jedna z dziewięciu kobiet, które oskarżają Henryka Jacka Schoena o mobbing i przemoc seksualną. W tej chwili pokrzywdzonych kobiet jest już szesnaście. I zgłaszają się kolejne.

Uwaga! Dyrektor jest w bufecie

W ubiegłym tygodniu media podały, że dziewięć pracownic Teatru Bagatela w Krakowie wystąpiło z listem do prezydenta Jacka Majchrowskiego. Opisały w nim przypadki mobbingu i przemocy seksualnej, których miał się dopuszczać przez wiele lat dyrektor Henryk Jacek Schoen. Według ich relacji dyrektor składał seksualne propozycje, lizał pracownice po szyi, wkładał język do ucha, obmacywał, opowiadał sprośne dowcipy. W teatrze wśród kobiet panowała atmosfera strachu. Gdy jedna z pracownic po kolejnym ataku dyrektora wymiotowała w toalecie i przyznała, że korzysta z pomocy psychologa, wśród pokrzywdzonych kobiet pojawiła się siła do walki. Alina Kamińska, aktorka teatru i inicjatorka listu, podkreślała, że sytuacja stała się już nie do zniesienia, a ona sama nabrała pewności, że nadszedł czas, by ujawnić zachowania dyrektora i chronić młodsze koleżanki. Z relacji kobiet wynika, że dyrektor wybierał osoby samotne albo takie, które mierzyły się akurat z jakimiś problemami osobistymi. – Jeśli dyrektor towarzyszył komuś na papierosie, szłyśmy zapalić gdzie indziej. Jeśli stał w bufecie, ostrzegałyśmy się nawzajem, że tam jest. Opracowałyśmy system, by się przed nim jakoś bronić. Ostatnio odezwała się do mnie dziewczyna, która też miała niechciany kontakt z dyrektorem. Zastanawiała się, czy jej historia nie jest za „słaba”, bo dyrektor „tylko” ją dotykał. Proszę zwrócić uwagę, ile kobiet myśli, że ich opowieści o napastowaniu są mało istotne, bo trwało to chwilę w ciemnym korytarzu i pewnie nikt im nie uwierzy, bo nie było świadków. A każdy wymuszony kontakt jest przecież molestowaniem – opowiada jedna z pracownic teatru, która zdecydowała się złożyć oskarżenie przeciwko dyrektorowi.

Po publikacjach w mediach zgłosiły się inne kobiety, które były przez dyrektora zaczepiane w wulgarny sposób i obłapiane. To pracownice innych teatrów, w których reżyserował spektakle dyrektor, a także dwie kelnerki z lokalu usytuowanego niedaleko Bagateli. Kelnerki relacjonowały, że losowały między sobą, która obsłuży stolik dyrektora Schoena, bo zwykle rzucał ordynarne uwagi o podtekście seksualnym. Zgłosiły się też kobiety, które jeździły z dyrektorem miejskim autobusem – miał je zaczepiać, składać seksualne propozycje. Wolały zaczekać na przystanku na następny autobus, niż wsiadać z Schoenem do pojazdu.

„To spisek”

Co na to dyrektor? Uważa, że zarzuty kobiet są bezpodstawne i nazwał je „spiskiem”. W ubiegły piątek miał spotkać się z prezydentem Majchrowskim, by osobiście wyjaśnić sprawę. Wcześniej napisał list, w którym podkreślał, że zarzuty są formułowane w celu skrócenia jego kadencji w teatrze. Jacek Majchrowski po tym liście odwołał spotkanie z dyrektorem. Krakowska prokuratura wszczęła z kolei śledztwo w sprawie mobbingu i nadużyć seksualnych, które miały mieć miejsce w Bagateli. Dyrektor od ubiegłego czwartku nie odbiera telefonów od dziennikarzy. Powiedział, że idzie na urlop. Ma pozostać na nim przez pięć tygodni. W tej chwili pracownice są na zwolnieniu lekarskim. Liczą się ze zwolnieniem z pracy. Niektóre mówią o tym, że być może ich kariera aktorska właśnie dobiegła końca. – Zaryzykowałyśmy wszystko. Trudno. Nie dało się dalej w ten sposób funkcjonować w teatrze. Nie chcemy już, by Bagatela była obmacanym teatrzykiem przy rogu. Poza jedną osobą, która niszczyła atmosferę, pracują tam wspaniali ludzie – mówi pracownica podpisana pod listem.

Prezydent ujawnia nazwiska

Pracownice teatru na spotkaniu z prezydentem były przez niego zapewniane, że nie ujawni ich nazwisk w rozmowie z dyrektorem Schoenem. Sytuacja potoczyła się inaczej. – Byłyśmy dwukrotnie zapewnione, że dyrektor nie pozna naszych nazwisk. Jesteśmy rozgoryczone. Również tym, że dyrektor okazał się „nie do ruszenia”, bo prezydent nie ma mocy zawiesić go na stanowisku. Ale są inne procedury, czekamy, aż zostaną uruchomione, bo nie wyobrażamy sobie ponownego

kontaktu z dyrektorem w miejscu pracy – mówi jedna z kobiet podpisanych pod listem.

Jednak z relacji prezydenta wynika, że dyrektor znał nazwiska pokrzywdzonych i sam wymienił je bez pudła. – Dyrektor Schoen wiedział, kto wysunął te oskarżenia, więc prezydent uznał, że nie ma sensu udawać anonimowości i mnożyć tajemnic. To specyficzny zarzut i osoba, która jest zmuszona do wyjaśnień, musi sobie przeanalizować, jak wyglądał kontakt z człowiekiem, który taki zarzut sformułował. Prezydent uznał po prostu, że jeśli dyrektor wie, o kogo chodzi, to powinien odnieść się do konkretnych, a nie ogólnych oskarżeń – wyjaśnia Monika Chylaszek, rzeczniczka prezydenta Majchrowskiego. Prezydent mówił też o szkodliwym „fermencie” medialnym, który rozpętał się wokół sprawy.

Zastanawiająca jest ta postawa – na co liczył prezydent? Sprawa i tak długo była zamiatana pod dywan i była tajemnicą poliszynela w środowisku teatralnym. Dlaczego pokrzywdzone miałyby teraz zamknąć usta? Jeśli prezydent nie wiedział, jak postąpić w tej sytuacji, mógł np. zasięgnąć porady ekspertów z fundacji antyprzemocowych (np. Centrum Praw Kobiet czy Feminoteki). Zwłaszcza że nie ma mocy, by odsunąć na ten czas Schoena od pełnienia obowiązków i z Polski płyną kolejne relacje o przypadkach molestowania z jego strony. Czy z tych wszystkich posunięć nie wyłania się pewien chaos?

Magistrat jednak twierdzi, że procedury antymobbingowe i te dotyczące molestowania funkcjonują już od 2009 roku i są klarowne – wiadomo, gdzie i do kogo się zgłosić, a także, jak działa komisja powołana do zbadania sprawy. Takie procedury ma też teatr. – Czy to jest kwestia przepisów? Raczej nie. Naszym zdaniem chyba nie trzeba ich poprawiać. Wiele zależy od tego, kiedy i co się wydarzy, by pracownik bądź pracownicy przerwali milczenie i ośmielili się ujawnić nieodpowiednie zachowania. A tego nie da się zebrać w sztywnych punktach – ocenia Chylaszek.

Pojawiają się też głosy, że pracownice mogły od razu iść na policję. – Pracownice najpierw zgłosiły sprawę prezydentowi i to też był dobry krok. Prezydent w takich sytuacjach nie ma wyjścia. Jakąkolwiek drogę by wybrać, sprawa i tak trafia do prokuratury. Prezydent powiadomił też Państwową Inspekcję Pracy. Jeśli wnioski będą negatywne, też zajmie się tym prokuratura – tłumaczy Chylaszek.

Dyrektor musi odejść

Po liście dyrektora, w którym przekonywał on, że zarzuty są efektem rzekomego spisku, do spotkania z prezydentem nie doszło. Nie ma, niestety, procedur, które pozwalają na zawieszenie dyrektora w obowiązkach. Według ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej dyrektor może odwołać się na własną prośbę, z powodu ciężkiej choroby lub zostać pozbawiony stanowiska, jeśli złamie prawo. W magistracie sugerowano dyrektorowi, by sam podał się do dymisji. Jednak Schoen nie zamierza rezygnować. Prawdopodobnie do dymisji będzie musiała doprowadzić krakowska prokuratura. W tym tygodniu mają rozpocząć się przesłuchania pokrzywdzonych kobiet w obecności psychologa. Jeśli zostaną uznane za wiarygodne, śledczy zdecydują o postawieniu zarzutów dyrektorowi. Wtedy prokuratura będzie mogła uruchomić środek zapobiegawczy – zakaz pełnienia funkcji kierowniczych. Monika Chylaszek: – Byliśmy w urzędzie zaskoczeni brakiem procedur, które mogłyby prezydentowi pomóc w tymczasowym odsunięciu dyrektora od pełnienia obowiązków. Sprawdzaliśmy to z naszymi prawnikami. Prezydent Majchrowski wiedział przecież, że sytuacja, w której dyrektor nadal pełni swoją funkcję w tak kryzysowym czasie, jest dla wszystkich stron niekorzystna. Urzędnicy nie mają jednak takiej możliwości. Czekamy na działania prokuratury.

Dlaczego dopiero teraz?

Pracownice teatru od tygodnia mało śpią, wspomagają się lekami na uspokojenie. Mierzą się z hejtem w sieci. – Trudne jest dla nas również to, że musiałyśmy powiedzieć o sytuacji w pracy naszym rodzinom i bliskim. Wspierają nas, mówią, że dobrze postąpiłyśmy, ale też w jakiś sposób cierpią. To ciężar nie tylko dla nas – mówi Patrycja Babicka, jedna z pracownic teatru, która zdecydowała się upublicznić swoje dane. Wielu komentujących pyta, dlaczego kobiety zdecydowały się ujawnić molestowanie dopiero teraz.

– Molestowanie w pracy, które jest nadużyciem władzy szefa wobec podwładnych i formą sprawowania kontroli poprzez przemoc, ma swoje etapy. Sprawca często wydaje się życzliwy, pomocny, nawet wyróżnia osobę, którą wybrał sobie na cel. Nie od razu przechodzi do naruszenia bariery cielesnej. Wybiera osoby, o których jest przekonany, że nie ujawnią nadużyć lub wydadzą się mało wiarygodne. Zwykle jest przekonany o swojej bezkarności, bywa, że ma też w swoim otoczeniu milczących sojuszników. Osoba doświadczająca przemocy seksualnej odczuwa wstyd, strach, bezradność, może mieć również objawy somatyczne, np. bóle głowy, żołądka, często chorować. W trakcie incydentów może ulegać dysocjacji, a więc takiemu poczuciu, że akty przemocowe dzieją się poza nią. Osoby doświadczające przemocy na tle seksualnym często mierzą się z syndromem PTSD – napadami lęku uogólnionego. Co istotne, osoba doznająca przemocy jest zwykle przekonana, że nikt jej nie uwierzy. Dojmujący wstyd i pewność, że otoczenie nie da wiary jej relacji, prowadzą do tego, że osoby dotknięte przemocą na tle seksualnym milczą latami. Dlatego najważniejsze jest wsparcie i przywrócenie wiary w realną pomoc. Pamiętajmy, że według badań Fundacji STER aż 87,6 proc. Polek doświadczyło w życiu jakiejś formy molestowania seksualnego – wyjaśnia Karolina Jarmołowicz, psychoterapeutka specjalizująca się w dziedzinie przemocy seksualnej, szefowa Ośrodka CENTRUM. Czy pracownice czują się lepiej po ujawnieniu zachowań dyrektora? – Ulgę poczujemy dopiero wtedy, gdy dyrektor zniknie ze stanowiska i będziemy mogły bezpiecznie wrócić do pracy – mówi Patrycja Babicka.

Dzisiaj odbyła się zaplanowana przez wicedyrektor Teatru Bagatela konferencja o sytuacji w teatrze, nie zaproszono jednak na nią pokrzywdzonych pracownic.

Carat i szarżujący byk

Warto nakreślić, jak wygląda praca w teatrze. To styl pracy, którego nie da się porównać z żadnym innym. Aktorzy i reszta zespołu są dla siebie jak rodzina, teatr jak dom. Nie jest tak, jak w korporacji, gdzie punkt 16 każdemu długopis wypada z ręki i idzie do swojego życia. Aktorzy i dział realizacji spędzają w teatrze wiele godzin na próbach, osoby zatrudnione w impresariacie czy działach promocji również mają obowiązek bycia w teatrze na próbach generalnych i premierach, rozmaitymi teatralnymi sprawami zajmują się również w weekendy. Jeśli koleżance aktorce zachoruje dziecko, ktoś z teatru przypilnuje je w trakcie spektaklu. Jeśli trzeba pomóc w jakiejś osobistej sprawie, znajdzie się w mig kilka osób chętnych.

W pracy w kulturze życie przeplata się z pracą jak nigdzie indziej. Dla wielu osób to ważna i piękna część egzystowania w tym świecie. Niestety, to też łatwe pole do nadużyć, zwłaszcza że na scenie kontakt fizyczny też jest czymś naturalnym. Pracownice teatru podkreślają, że dyrektor wykorzystywał to, że granice są płynne, a ludzie są ze sobą zżyci, miał władzę absolutną. – To był carat. Dyrektor zarządzał zespołem poprzez strach i intrygi – mówią. Jedna z nich opowiada, że dyrektor z okazji 100-lecia teatru zamówił nową kurtynę. – Był bardzo zadowolony z tego, co jest na tej kurtynie namalowane: byk szarżujący na grupę nagich kobiet. Byłyśmy zniesmaczone. Kurtyna leży złożona w kostkę chyba gdzieś w garderobach. Ta scena nie ma nic wspólnego z literaturą, to po prostu chora wyobraźnia dyrektora. Dziś jest to ponura metafora tego, co przez lata działo się w teatrze – mówi jedna z sygnatariuszek listu.

Wsparcie

Po tym, jak pokrzywdzone kobiety ujawniły, co działo się za kulisami pracy w teatrze, z całej Polski wciąż płynie do nich wiele słów wsparcia i wyrazów solidarności. Swoje oświadczenie opublikowało środowisko teatralne, poszczególne teatry, a także 14 komitetów inicjatywy pracowniczej – ich przedstawiciele wezwali władze do zbadania sprawy, zażądali też interwencji Inspekcji Pracy. Swoje wsparcie deklarują polscy artyści i artystki, m.in. Agnieszka Holland i Agnieszka Glińska. Koleżanki wspierają też pracownicy i pracowniczki Teatru Bagatela, solidarność wyrazili w specjalnym oświadczeniu. – Jesteśmy tym poruszone i onieśmielone – przyznaje Karolina Więckowska, jedna z pracownic teatru podpisanych pod listem. – Chcemy podkreślić, że dziękujemy za te słowa, są nam one teraz bardzo potrzebne. Poznajemy wciąż nowe historie mobbingu i molestowania, skala tego zjawiska jest przerażająca. Płyną do nas świadectwa skrzywdzonych kobiet z różnych stron i środowisk, nie miałyśmy o tym pojęcia – dodaje. Aktor Adam Szarek z Teatru Bagatela mówi, że wsparcie zespołu w takiej sytuacji to koleżeński obowiązek. – Koleżanki są naszymi partnerkami scenicznymi, lubimy się, znamy się od lat. Jeśli dzieje się komuś krzywda, to ludzkim odruchem jest wysłuchać, podać dłoń. Zawsze je wesprzemy, porozmawiamy. W imieniu zespołu chciałbym powiedzieć, że gramy i będziemy grać, robimy to najlepiej jak potrafimy. Martwi nas tylko to, że gabloty są oklejane kartkami z nie zawsze adekwatnymi komentarzami. Prosiłbym, by tego nie robić – apeluje Szarek. – W ubiegłym tygodniu dyrektor wygłosił na scenie przemówienie. Mówił, że jest mu przykro z powodu zarzutów. Liczył na brawa, ale na widowni zapadła cisza. W naszym teatrze pracują serdeczni, wspaniali ludzie. To tylko głowa ryby jest zepsuta, reszta działa

bez zarzutu – mówi jedna z kobiet podpisanych pod listem.

Podczas dzisiejszej konferencji prasowej Teatru Bagatela, która odbyła się bez udziału dyrektora i pokrzywdzonych, zarząd teatru poinformował o dalszych krokach. W tej chwili obowiązki dyrektora przejęła wicedyrektor Renata Derejczyk, zapewniając, że Henryk Jacek Shoen nie będzie miał wstępu do instytucji. W teatrze odbędą się wszystkie zaplanowane próby i spektakle, zostanie też ogłoszony repertuar na styczeń.

#MeToo w Bagateli i co dalej?

W tym tygodniu ruszą przesłuchania pokrzywdzonych kobiet, a sprawa będzie z pewnością regularnie wracała do mediów. Ale nawet jeśli prokuratura zadecyduje o wszczęciu postępowania, a sąd za jakiś czas wyda werdykt, problem przemocy seksualnej i mobbingu w polskich instytucjach kultury wciąż pozostanie nierozwiązany. Sprawa Teatru Bagatela obnażyła niemoc na wielu płaszczyznach – od tej indywidualnej po systemową. Nie ma jasnych zasad równościowych i reguł przeciwdziałania dyskryminacyjnym czy przemocowym zachowaniom ani w szkołach artystycznych, ani w instytucjach kultury. Artyści postulują, by powołać specjalną inicjatywę, która opracuje procedury zgłaszania podobnych przypadków i kodeks zachowań. Jak nie dawać pozwolenia na przemoc? Jak wyrobić w środowisku artystycznym nawyk reagowania, gdy podobne sytuacje mają miejsce? – Trzeba stworzyć taką instytucję i kodeks zachowań (bo w wypadku teatru czy filmu szczególnie zachowania dotyczące pracy z ciałem, scen i treści erotycznych są czymś innym niż w wypadku zwykłego biura). W takiej instytucji powinni być psychologowie, seksuolodzy, prawnicy, socjologowie, członkowie organizacji twórczych. Ważne, by nie wylać dziecka z kąpielą i nie wpaść w amerykańskie skrajności. Dlatego wyłącznie prawnicy nie załatwią sprawy. Warto, by odbyć jakąś konferencję na ten temat z wszystkimi zainteresowanymi, a potem cykl szkoleń. Wielu sprawców nawet nie wie, że robi coś złego. W Polsce instytucje są bardzo hierarchiczne i szef, szczególnie jak stoi za nim jego własny autorytet artystyczny, zachowuje się jakby mu wszystko było wolno. To jest długa praca edukacyjna. Pytanie tylko, kto by sfinansował te instytucje? – zastanawia się Agnieszka Holland.

*** W ubiegłym tygodniu dyrektor Henryk Jacek Schoen w rozmowie z Onetem mówił: „To wszystko oszczerstwa. Nie mogę teraz nic więcej powiedzieć. Będę walczył w sądzie. Mam nadzieję, że prawda zwycięży”. Dzisiaj Schoen odmawia dalszych komentarzy.