Gram mądralę (Onet.pl)

Rozmowa z Tadeuszem Sznukiem, prowadzącym teleturniej „Jeden z dziesięciu”.

– Polacy mogą odetchnąć z ulgą. Już wkrótce zobaczymy nową edycję programu „Jeden z dziesięciu”. Prowadzi pan najdłużej emitowany program TVP. Czy rozpoczynając pracę nad tym formatem, przeczuwał pan, że program spotka się z takim zainteresowaniem?

– Nie. Mieliśmy nagrać próbny odcinek – a powstawało to w gronie znajomych – i nagraliśmy. Jakoś specjalnie nie czekałem na efekty. Kiedy okazało się, że telewizja postanowiła to kupić, to już kolejne robiliśmy razem. Ja jeszcze wtedy pracowałem w radiu. Potem przestałem – a program robię dalej. W Polsce utrzymał się najdłużej. Emisja zakończyła się już nawet w Wielkiej Brytanii, skąd pochodzi oryginalny format. Uchodził za jeden z najtrudniejszych quizów w brytyjskiej telewizji. Tymczasem w Polsce – przeszło 120. edycji. – Jak pan interpretuje ten fenomen? – Wie pani, bo to jest faktycznie dość specjalny program. Różni się od innych teleturniejów wieloma cechami. Po pierwsze, wydawałoby się, że ma regulamin tak prosty jak konstrukcja cepa. Trzy sekundy – i jeśli po tym czasie gracz zacznie udzielać poprawnej odpowiedzi, to gra biegnie dalej, a jeżeli nie zacznie albo odpowie źle – to traci punkt. Ot, i cała zabawa.

Po drugie, jest to teleturniej realizowany dość prostymi metodami. Nie ma u nas ekranów wyświetlających pytania, nie ma tych wszystkich rozmaitych technicznych udogodnień. Jest za to prosta sprawa: paczka kartek w dłoni prowadzącego – i dziesięć osób, które bardzo pilnie tę dłoń obserwują. Tu nie ma możliwości zrobienia jakiejkolwiek kombinacji, chyba że byłbym magikiem, który wyciąga karty z rękawa. Wiem od graczy biorących udział w różnych teleturniejach, że w przypadku innych programów ich podejrzenia budzi to, że komputer może niekoniecznie być obiektywny. Czasem dziwnie sprzyja tym, którzy się bardziej podobają publiczności. U nas nie ma takiej sztuki. Wszystko jest proste i otwarte.

Poza tym my trochę zmieniliśmy tę oryginalną formułę. Bo o ile regulamin pozostał ten sam, to staramy się, żeby to nie była tylko taka prosta strzelanka: pytanie – odpowiedź. Staramy się tam wpleść trochę wiedzy, czasem żartu. Czegoś więcej.

– Przez tyle lat utrzymać zainteresowanie, ale i sympatię widzów, nie taka prosta rzecz.

– Proszę pamiętać, że ja głównie gram rolę prowadzącego. Znaczy: dobrze udaję (śmiech). Jest w tym element aktorstwa? Na pewno tak. Myślę, że przy każdej prezentacji tego rodzaju człowiek gra rolę, a nie pokazuje prawdziwy charakter. Ja gram mądralę.

– Czy program ma jakieś słabe strony?

– Ten teleturniej nie ma określonej liczby pytań. Musimy zamknąć odcinek w czasie 26 – 27 minut, które telewizja daje nam na emisję. A tymczasem liczba pytań, która padnie, zależy od tego, jacy są gracze. Jeśli wszyscy wszystko wiedzą, to teleturniej mógłby trwać bez końca: uczestnicy mogliby nie tracić szansy i koniec końców drugi etap – ten środkowy, w którym odpada najwięcej osób – trwałby w pełnym składzie w nieskończoność. Musimy sobie z tym jakoś radzić (śmiech). Nasi goście dobrze spostrzegli, że stopień trudności pytań wzrasta wraz z upływającym czasem.

W jednych odcinkach jest trochę miejsca na oświatę i edukację, a w innych nie ma. Podczas montażu bywa, że musimy wycinać niemal wszystko poza pytaniami i odpowiedziami, nawet sekundowe przerwy, żeby móc oddać odcinek, który się zmieści w czasie. Poza tym na przebieg teleturnieju wpływ mają sami gracze, którzy nawzajem wyznaczają się do odpowiedzi. Wpływ ma też przede wszystkim los.

Gracze są bardzo różni. Przyznam, że najchętniej się uśmiecham do tych, którzy przychodzą po to, żeby się sprawdzić i zabawić. Choć w ogóle można powiedzieć, że do tego teleturnieju, tak jak do polityki – nie przychodzi się dla pieniędzy. – Odważna i kontrowersyjna teza. – Biorąc pod uwagę, że nasza nagroda główna jest 25 razy niższa niż wygrana w najgłośniejszym teleturnieju, w którym się mówi o milionie, a jednocześnie wszystko to, co się składa na możliwość wygranej: potrzebna wiedza, refleks i szczęście, jest znacznie trudniejsze... No to rzeczywiście, myślę, że gracze przychodzą tu bardziej albo dla zabawy, albo dla satysfakcji. Ale nie po to, żeby zabrać nagrodę i z nią wyjechać.

Chociaż z drugiej strony, podczas przedstawiania się graczy wiele razy słyszeliśmy: „właśnie szukam pracy”, albo „z wykształcenia jestem tym czy tym, ale obecnie jestem bezrobotny” – więc może i te drobne sumy, które się wygrywa w poszczególnych odcinkach, mogą być znaczące i przydatne.

Bywają też gracze zawzięci, którzy przychodzą i muszą wygrać. W naszym teleturnieju można niestety straszyć swoich przeciwników. Kiedy ktoś mnie wyznaczy do odpowiedzi, to potem natychmiast wyznaczam także jego, bo każde takie wyznaczenie do odpowiedzi to jest możliwość straty szansy. A jak ten ktoś, komu oddałem pytanie, nie odpowie, mogę go wyznaczyć jeszcze raz. I jeszcze raz... Przez cały okres gry jest spore napięcie.

– Pojawia się przestrzeń do tworzenia presji psychicznej.

– I niektórzy z tego korzystają, tworząc ją celowo. Mieści się to w regulaminie, choć niekoniecznie w naszym wspólnym pojęciu dobrej zabawy i uczenia się czegoś nowego. Ale tak to już jest, kiedy pojawia się element konkurencji. Inni zupełnie przeciwnie: kiedy tylko widzą, że ktoś się zdenerwował, to go omijają i wyznaczają kogoś innego. Owszem, przez te lata nauczyłem się, że istnieje wiele ludzkich typów i że można je łatwo poznać, jak się dobrze przyjrzeć. Szczególnie w tak stresujących warunkach, które pokazują człowieka takim, jaki jest.

– Czy są jakieś określone cechy bądź predyspozycje psychiczne, które mogą pomóc wygrać w takim programie? Bo wiedza to chyba jednak nie wszystko, kiedy pojawia się konkurencja i napięcie.

– Gorzej sobie poradzi ktoś, kto ma słaby refleks. Gracze rzeczywiście muszą mieć i wiedzę, ale także cechować się opanowaniem i umiejętnością powstrzymania emocji. Mieć refleks. Czasem muszą błysnąć dowcipem... Muszą mieć wszystkie te przymioty w połączeniu ze szczęściem. To jest naprawdę trudna zabawa.

– Faktycznie przydatny może się tu okazać cały wachlarz kompetencji miękkich. W warunkach, kiedy na planie pojawia się konieczność nawiązywania kontaktu z pozostałymi graczami, także umiejętność zaskarbiania sobie przychylności może zaowocować... Program, co chyba nie każdy wie, jest również dostosowany do udziału osób z niepełnosprawnościami.

– Być może niektórzy widzowie spostrzegli, że w naszym teleturnieju pojawiają się osoby z różnymi niepełnosprawnościami. Sami też się staramy, żeby ta gra była dostępna dla wszystkich – no, może poza jednym kłopotem: gracz musi mieć możliwość udzielenia wyraźnej ustnej odpowiedzi. Nie da się tego rozwiązać inaczej.

Otwarcie na graczy z niepełnosprawnościami jest też powodem, dla którego nie wprowadziliśmy pytań z obrazkami. Bo co by wtedy zrobił niewidomy? Sporo takich osób bierze udział w programie, choć widzowie tego w większości przypadków nie są chyba świadomi. Nagrywamy teleturniej tak, by ta niepełnosprawność nie rzucała się w oczy i by ci gracze mogli bez skrępowania brać udział w zabawie. Bywało, że osoby niewidome nie tylko wygrywały odcinek, ale i całą rozgrywkę.

Jeśli chodzi o innych niepełnosprawnych, to zawsze staramy się pomóc tak, jak potrafimy. W studiu zawsze opiekujemy się takimi graczami – szczególnie teraz, w dobie pandemii, kiedy ze względu na restrykcje epidemiczne uczestnicy nie mogą wchodzić na plan z opiekunami. Zależy nam, żeby teleturniej był otwarty dla każdego, kto może usłyszeć pytanie i udzielić odpowiedzi.

– Czy są specjalne procedury umożliwiające zachowanie tajności pytań?

– Dbamy o to, by nikt przed rozgrywką nie miał możliwości poznania zestawu pytań przygotowanych do konkretnego odcinka. Te pytania, kiedy już wiadomo, jaka ich grupa znajdzie się w odcinku, wędrują do mnie. Wprowadzam tam swoje dopiski, zapiski, poprawki i zmiany, część pytań odrzucam – i potem one trafiają do zaprzysiężonej pani, która cieszy się naszym pełnym zaufaniem. Później, aż do momentu wejścia graczy do studia, nikt już nie może mieć do nich dostępu. Także ja. Dostaję je, kiedy gracze są już w studiu.

– A czy kiedykolwiek pojawiły się zarzuty o to, że któryś z graczy znał te pytania wcześniej?

– Nie, nikt nam nigdy takich zarzutów nie postawił. Ale jest to raczej kwestia naszej własnej ostrożności. Stosujemy metodę najprostszą: trzymamy – jak to mówią gracze – karty przy orderach. Nikomu ich nie pokazujemy. Proste, ale skuteczne.

– Z perspektywy tych wszystkich lat – czy poziom tych pytań się zmienił?

– Tak, na pewno więcej mamy pytań trudniejszych. Pytania z natury rzeczy muszą się powtarzać. W tej chwili trudno jest o pytania dotyczące tematów, które jeszcze nigdy nie były u nas poruszane. A jeśli nie były u nas poruszane, znaczy, że należą do tych trudniejszych (śmiech). Pytania są trudniejsze, ale też ci, którzy śledzą wcześniejsze odcinki, mają tę przewagę, że już wiedzą, jakie pytanie może paść. Zdarzało się, że kiedy dopiero zacząłem czytać pytanie i jeszcze naprawdę nie było wiadomo, o co w nim chodzi, widziałem już, że twarz gracza zaczyna się uśmiechać...

– ...a zważywszy długą historię emisji programu, jest to naprawdę spora suma pytań do przyswojenia.

– Szczerze mówiąc nie przepadam za tymi, którzy uczą się na pamięć pytań i odpowiedzi. Bo to nie o to chodzi w tej zabawie. Ale regulamin to dopuszcza, a władza, którą prosiłem, żebyśmy zmniejszyli liczbę możliwych powtórzeń udziału w grze – i tak trzeba czekać cztery lata od jednej do drugiej rozgrywki – na to się nie zgodziła. Przez to mamy takie odcinki, gdzie wygrywają starzy znajomi.

– Jak wygląda ta droga od pojawienia się myśli o chęci uczestnictwa do wizyty w studiu?

– Kiedy pojawi się już myśl: chcę wziąć udział – to trzeba się do nas zgłosić i dać znam znać, że ma się ochotę zagrać. Krótko mówiąc: nadesłać zgłoszenie do eliminacji. Może to być zwykłe zgłoszenie, na naszej stronie internetowej jest też dostępny wzór i formularz, z którego również można skorzystać. Wszystko tam jest napisane co i jak. Te zgłoszenia mogą być napisane na zwykłych kartkach pocztowych – byle zawierały niezbędne informacje: dane i kontakt telefoniczny bądź mailowy. Najwygodniej mailowy, bo poczta elektroniczna jest najszybszą drogą, a ta szybkość czasem jest bardzo potrzebna, np. kiedy już wiemy, że będą wkrótce gdzieś organizowane eliminacje.

Na podstawie tego, z jakich stron napływa najwięcej zgłoszeń, staramy się organizować eliminacje gdzieś w okolicy. Co wcale nie jest proste: trzeba zdobyć salę, dojechać na miejsce, wszystkich zebrać, zapewnić bezpieczeństwo w obecnych warunkach itp. Kiedy już się uda, rozsyłamy do wszystkich zainteresowanych stosowne zaproszenie. Oczekiwanie na takie zaproszenie może jednak potrwać sporo.

Kiedy po otrzymaniu zaproszenia pojawimy się już w odpowiednim miejscu i czasie, otrzymujemy 20 pytań. Eliminacje uwzględniają też krótką rozmowę. Jeśli odpowiemy na taką liczbę pytań, która kwalifikuje do wzięcia udziału w grze – to uczestnik od razu się o tym dowiaduje. Nie ma tak, że „dziękujemy, zadzwonimy” – o tym, czy przeszliśmy eliminacje, dowiadujemy się na miejscu. Potem znów następuje oczekiwanie, jednak każdy, kto eliminacje przeszedł, zostanie do programu zaproszony.

– Wtrącił pan uwagę, że gracze bardziej ufają teleturniejowi dzięki temu, że program nie jest tak skomputeryzowany. A czy nie pojawiają się zastrzeżenia co do samych pytań?

– Przynajmniej raz na parę odcinków, niekiedy nawet więcej niż raz w jednym odcinku. Jest to trudna sprawa. Chcemy być najsprawiedliwsi, ale jest jeden warunek: gracz musi zgłosić reklamację, zanim padnie następne pytanie. Ponieważ wszystko uzależnione jest od tego, czy uznamy daną odpowiedź, czy też nie, to może zupełnie zmienić przebieg gry. Tej gry nie da się cofnąć. Dlatego musimy się trzymać tej reguły. Wszystkie reklamacje rozpatrujemy natychmiast i bardzo starannie. Pod warunkiem właśnie, że zostaną zgłoszone w porę. Bo jeśli zadaliśmy już pytanie kolejnemu uczestnikowi, to on ma prawo na nie odpowiedzieć... Gra toczy się dalej i widocznie los tak już chciał.

Najlepiej byłoby pisać pytania tak, żeby mieć do nich wszystkie możliwe odpowiedzi, ale to się nie uda. Staramy się poznać wszystkie możliwe odpowiedzi i ewentualnie mieć gotowy komentarz: dlaczego tak, a nie inaczej. Strasznie trudno jednak przewidzieć, co fantazja – a czasem i wiedza – każe odpowiedzieć graczowi.

– Czy zdarza się, że napotyka pan na jakąś informację i dochodzi do wniosku, że to nadałoby się na pytanie do programu?

– Rzadko, ale wtedy, kiedy potrzeba nam więcej nowych pytań, to czasem coś tam dopisuję (śmiech). Aczkolwiek to nie na tym polega moja praca. Pytania, które piszą autorzy, przychodzą najpierw do pani, która generalnie zajmuje się pytaniami. Ona decyduje o tym, czy pytanie przyjmie, czy nie. Komunikuje się z autorami, przekazuje im zasady, według których pytania muszą być skonstruowane – następnie te pytania trafiają do dwóch pań, które zajmują się merytorycznym sprawdzaniem treści pytania i odpowiedzi. One wynajdują błędy, bywa, że coś dopisują, np. komentarz, jeśli sprawa nie jest jednoznaczna – i to wpisujemy do komputera. Komputer działa tutaj na zasadzie bazy danych i maszyny przypadkowo wyrzucającej pytania. Zamawiamy określoną liczbę pytań potrzebnych do odcinka i po ułożeniu ich w pakiecik – dostaję je ja.

Moim zadaniem jest po pierwsze: sprawdzić to, co sprawdziły wcześniej panie. Po drugie: spróbować przewidzieć inne możliwe odpowiedzi. Po trzecie: zazwyczaj skrócić pytanie, ponieważ czasem ich autorzy a to chcą się popisać erudycją, a to uważają, że okrągłe, więc długie zdania w pytaniu są potrzebne... Podczas gdy w grze potrzebna jest jasność i jednoznaczność.

Potem ewentualnie porządkujemy kolejność tych pytań: tak, by nie zaczynać od tych strasznie trudnych, bo wtedy będzie za krótki odcinek. Ani żeby się też nie kończyły na zbyt łatwych, bo wtedy odcinek trwałby w nieskończoność – i nie będzie bardzo wiadomo, co zrobić. – Zdarzyła się taka sytuacja? – Raz się tak zdarzyło. Gracze tyle wiedzieli, że nie było sposobu zakończyć o czasie. Musieliśmy potem odcinek podzielić w montażu na dwa i emitować to w ciągu dwóch dni.

– Skoro jesteśmy przy montażu: wpadki graczy są dobrze znane szerszej publiczności, część z nich do dziś krąży po sieci. Czy panu również się one zdarzają?

– Ja mam montażystę za sojusznika. Ten program jest montowany. Przede wszystkim ze względu na konieczność dopasowania go do czasu. A ponieważ mam chody u montażysty, to on się stara, żeby moje wpadki nie oglądały światła dziennego (śmiech). Niektóre z tych, które państwo widzą gdzieś w mediach społecznościowych, nie były emitowane w programie. Wydaje mi się, że część powstała w wyniku amatorskiego montażu. Ale jak są śmieszne, to dobrze.

– A czy jest coś, co chciałby pan udoskonalić w programie?

– Jeśli idzie o moje kompetencje, to mógłbym udoskonalić tylko prowadzącego. Ale to nie jest takie proste. Tak. Podlegamy rozmaitym koniecznościom. Nagrywamy ten program w studiu telewizji w Lublinie. Zaczynaliśmy nagrania w Warszawie, po kilku latach telewizja przeniosła nas do ośrodka lubelskiego – gdzie pracuje nam się świetnie, tyle że jeśli idzie o komunikację – a gracze przyjeżdżają z różnych zakątków kraju – to Lublin nie jest najszczęśliwiej położony. Gracze przyjeżdżają czasem po całej nocy jazdy koleją czy autem. Tak, że gdybym miał coś udoskonalić, tobym przeniósł to bliżej środka kraju, najlepiej z powrotem do Warszawy, która jest tak skomunikowana z pozostałymi częściami Polski, że wyjeżdżając o świcie, w stolicy można być przed południem.

Ci nasi goście przyjeżdżają czasem bardzo zmęczeni i widzę, że po pierwszym etapie tortur, czyli charakteryzacji i pudrowaniu, chcieliby już wrócić do domu... To jedna sprawa, którą bardzo bym chciał ulepszyć. Albo stworzyć im chociaż takie warunki, żebyśmy mogli wszystkich zaprosić na jeden dzień więcej i przenocować w hotelu. Porozmawiać. Teraz w ogóle nie rozmawiamy z graczami w czasach pandemii (...).

– Czy jakaś przyjaźń zrodziła się w ciągu tych lat na planie?

– Trudno mówić o przyjaźni, ale nawiązało się przynajmniej kilka sympatycznych znajomości.

– Czy pan sam chętnie ogląda teleturnieje? Albo jakiekolwiek programy telewizyjne?

– Rzadko oglądam telewizję, prawie w ogóle. Staram się spoglądać na niektóre programy informacyjne. Natomiast jeśli się pokazuje jakiś nowy teleturniej, to staram mu się przyjrzeć, żeby podpatrzeć, jak też to jest zrobione. Patrząc na to, że często te formaty jednak nie utrzymują się zbyt długo, trudno oprzeć się wrażeniu, że jednak stara szkoła sprawdza się lepiej.

– Sam pan kiedyś w jednym z wywiadów tak właśnie określił program „Jeden z dziesięciu” jako teleturniej „starego typu”.

– Myślę, że nadmierną wagę się dziś przywiązuje do migających światełek, dzwonków, przerywników... Jeśli treścią zabawy jest pytanie i odpowiedź, to ograniczanie się do tego jest moim zdaniem dobrym wyborem. Przy tych pytaniach i odpowiedziach – i przynajmniej pozorach edukacji – udało nam się przetrwać rozmaite okresy. Byli tacy zarządzający, którzy stwierdzili, że „formuła programu się wyczerpała”. Szczęśliwie ci zarządzający się szybciej wyczerpali niż nasza formuła.

– Dziękuję za rozmowę.

Fot. TVP/Forum