W moim życiu wielkiej zmiany nie będzie
Grzegorz Płonka, bohater filmu „Sonata”:
– Moja muzyka jest interpretacją. To są emocje, wrażenia – mówi Grzegorz Płonka, bohater filmu „Sonata” (od 4 marca w kinach), który do 14. roku życia uznawany był za osobę niepełnosprawną, a w rzeczywistości miał poważne problemy ze słuchem. – To jest dla niego pierwszy język, sposób komunikacji własnych przeżyć, wrażeń i emocji – dodaje jego adopcyjna matka Małgorzata.
Warszawa, 1 marca. Dzień po uroczystej premierze poruszającego filmu Bartosza Blaschkego „Sonata”. Kilka miesięcy temu, na 46. FPFF 2021 w Gdyni, film zachwycił publiczność, która przyznała mu swoją nagrodę – jury dodatkowo uznało główną rolę Michała Sikorskigo za najlepszy debiut aktorski. Spotykam się z Grzegorzem Płonką, bohaterem filmu, nazywanym „Beethovenem z Murzasichla” i „Nikiforem fortepianu”. Grzegorz ma 33 lata, wydarzenia w filmie cofają nas w późne lata 90. i początek XXI w. Towarzyszy mu adopcyjna matka, Małgorzata Płonka, w którą w filmie wciela się Małgorzata Foremniak. Ojciec artysty, Łukasz Płonka, wrócił już do domu. – Co prawda przyjechał do Warszawy na premierę, ale dzisiaj już wyjechał, bo jest na skraju wyczerpania – tłumaczy pani Małgorzata. – Grzegorzu, jak ci się podoba „Sonata”? – Bardzo. To przecież moja historia. Powstała na podstawie autentycznych wydarzeń z mojego życia i życia mojej rodziny.
– Michał Sikorski zagrał ciebie w sposób bardzo sugestywny, realistyczny. Widać i słychać, że odrobił pracę domową. Spotkałeś się z nim przed zdjęciami?
– Tak, kilka razy. Chociaż on się nauczył posługiwać moim głosem głównie przez internet.
Małgorzata Płonka, adopcyjna mama Grzegorza: – Michał bardziej uczył się na materiałach filmowych o Grześku niż na bazie bezpośrednich spotkań, bo dużo było tych programów.
– Co w ogóle poczułeś, kiedy się dowiedziałeś, że powstanie o tobie film?
– Dużą radość. To wszystko zasługa reżysera Bartosza Blaschkego. Pogrzebał w internecie, przeczytał m.in. artykuł Agaty Puścikowskiej o mnie w „Gościu Niedzielnym”. A jak posłuchał przypadkiem „Sonaty księżycowej” Beethovena, którą wygrałem festiwal „Ślimakowe Rytmy”, to już wiedział, że musi ten film zrobić. Zadzwonił do nas i przedstawił propozycję. Ale to wszystko było oczywiście wielką niewiadomą, gdyż trzeba było zebrać pieniądze. Na początku nie wiesz, czy się uda. Wyjdzie albo nie wyjdzie. Możesz mieć połowę budżetu, a film i tak nie powstanie. Na szczęście się udało, chociaż w pandemii sprawa wisiała już na włosku. Mało brakowało, a film by nie powstał. – Lubisz kino? – Tak, oglądam czasem filmy, chociaż to wymaga czasu. A ja jestem artystą, przede wszystkim gram. Nie zawsze mam czas na film. – Dużo grasz? – Jeśli tylko mam możliwość. Teraz jest też więcej występów, co mnie cieszy. M.P.: – Teraz, czyli przy okazji filmu. – Chciałbyś żyć z muzyki? – Tak, ale wiem, że to nie jest rzecz do zarabiania na życie w moim przypadku.
– Miewasz tremę? – Tremę? M.P.: – To jest słowo, którego Grzesiek nie zna. On jest na scenie w swoim żywiole. To jest właśnie ta przestrzeń, w której dopiero oddycha pełną piersią.
– Nie jest tajemnicą, że „Sonata księżycowa” Ludwiga van Beethovena, która dała tytuł filmowi, jest jednym z twoich ulubionych utworów. Wymienisz inne szczególnie tobie bliskie?
– Na pewno „Dla Elizy”. Też Beethoven. I „Światło księżyca”. Claude’a Debussy’ego. – Czym jest dla ciebie muzyka? – W mojej muzyce przede wszystkim skupiam się na interpretowaniu. Muzyka jest interpretacją. Muzyka to są emocje, wrażenia.
M.P.: – To jest dla Grzegorza pierwszy język. To jest jego sposób komunikacji własnych przeżyć, wrażeń i emocji. Nie mogąc się wypowiedzieć, Grzesiek przekazuje to muzyką. Wychwytuje takie niuanse i potrafi tak to zinterpretować, że po prostu ciarki przechodzą. Ja myślę, że ta cała niemożność wyjścia z klatki, tego zamknięcia bez komunikacji ze światem we wczesnym dzieciństwie, spowodowała takie ciśnienie, że to się w ten sposób ujawniło.
– Pani syn żył przez wiele lat niemal w całkowitej ciszy i nikt tego nie zdiagnozował.
M.P.: – To nie do końca tak. Grzesiek żył nie tyle w ciszy, co w izolacji od świata mowy. Słyszał niskie dźwięki, dźwięki proste, czyli samogłoski. Nie słyszał spółgłosek, czyli nie rozumiał mowy. Słyszał np. fortepian. Nie znaliśmy tych niuansów i zawiłości. Proszę pamiętać, że to były lata 90., niedługo po transformacji ustrojowej. Panowała straszliwa nędza, jeżeli chodzi o diagnostykę.
G.P.: – W moim przypadku popełniono mnóstwo błędów, dlatego chciałbym zaapelować do wszystkich nauczycieli i rodziców, żeby zwiększyli czujność w obserwowaniu swoich dzieci. Jeśli przejawiają jakieś artystyczne zainteresowania, nie należy tego ignorować, tylko za tym iść – zapisać dziecko na specjalne zajęcia, poszerzać jego horyzonty. Żeby do pewnego wieku jak najwięcej tego potencjału było wykorzystane, inaczej może on zostać zmarnowany. Wtedy nie ma zmiłuj, nikt już tego nie odda. A kiedy na przykład dziecko nic nie mówi, oddać je w ręce specjalistów, którzy wiedzą, jak się nim zająć, jak z nim pracować, jak mu pomóc. Żeby nie miało tak jak ja, że siedziałem głównie w domu, właściwie z niego nie wychodziłem. I wpadałem na różne wariactwa.
– Niektóre są pokazane w filmie. I nie tylko wariactwa, ale też twoje genialne pomysły konstrukcyjne. – Bo co innego miałem robić? – Widać, że masz niesamowitą wyobraźnię przestrzenną. O czym marzysz? Co byś chciał robić, gdybyś miał taką możliwość? Kiedyś mówiłeś o protetyce.
– Gdybym miał możliwość, chciałbym studiować informatykę. M.P.: – Jest świetny w tym. Samouk. G.P.: – Do tego potrzebna jest matura, a ja nie mam możliwości jej zrobić.
M.P.: – Jestem właśnie po rozmowie w Centrum Kształcenia Ustawicznego. Maturę mogą zrobić w Polsce tylko ci, którzy mogą w pełni funkcjonować w klasach samodzielnie. Niepełnosprawni nie mają w ogóle szans na indywidualne podejście. Rozmawiamy w różnych miejscach, poruszamy te tematy, ale nic się nie da zrobić. To jest kwestia systemowa.
– Cała ta historia może być postrzegana jako sukces waszej rodziny, no bo film, zainteresowanie, występy, wywiady, ale nie macie lekko.
M.P.: – Nie mamy. Problem polega na tym, że Grzesiek stracił 7 lat w ośrodku dla upośledzonych, bo
zdiagnozowano u niego autyzm. I jak rozpoczął właściwą naukę, to mu zostało na nią tylko 10 lat. I już nie zdążył. Poza tym, będąc tyle lat pozbawiony właściwej diagnozy i nie mogąc się normalnie uczyć, rehabilitować słuchu i poznawać świata, stracił możliwość nauczenia się języka. Bo koło piątego, szóstego roku życia zamyka się okienko lingwistyczne i nie ma szans, żeby się języka nauczyć, jeśli ono w ogóle nie było wcześniej otwarte.
G.P.: – Kiedy siadam do klawiatury komputera, mam w głowie chaos, bo nie wiem, który klawisz nacisnąć. Męczę się, robię błędy.
M.P.: – Jeszcze w mowie jako tako to działa, na tzw. spontanie. A w klawiaturze nie. Grzesiek myli się, szuka odpowiedzi w słowniku, denerwuje się. Ale jak siada do organów czy do fortepianu, to wie wszystko. Inny obszar mózgu działa. – Słyszałem, że dobrze stroisz fortepiany. – Niekoniecznie dobrze. Chciałem się dostać na kurs strojenia, ale nie zostałem przyjęty.
M.P.: – Obiecali, ale się wycofali. Bez przerwy tak mamy. Coś obiecują, a potem się wycofują. No bo jak głuchy może stroić fortepiany. Szkoła nie chciała wziąć odpowiedzialności za wykształcenie stroiciela, który może tej szkole przynieść ujmę. Poza tym Grzesiek natychmiast, jak tylko się zjawił w ośrodku szkolno-wychowawczym, powinien być objęty opieką terapeutyczną. Nic takiego się nie stało. Psychologowie byli tylko od tego, żeby zrobić jakiś test i napisać sprawozdanie. Nie mogąc załatwić zajęć psychoterapeutycznych, namówiłam go do napisania historii swojego życia. I on w miarę swoich kompetencji to zrobił, a ja to potem poprawiłam. Wtedy myśmy się dopiero dowiedzieli, o czym on myślał i jak widział świat, jak był mały, jak jeszcze nie miał z nami kontaktu. Wstrząsająca lektura. – Nadaje się do publikacji? M.P.: – To jest w maszynopisie. Mogłaby powstać z tego książka, ale musi przyjść na to czas i musi znaleźć się człowiek, który by to zrobił.
– Jak wygląda wasza codzienność w Murzasichlu? Ta, do której wrócicie, jak już emocje związane z premierą filmu trochę opadną. Jak wiążecie koniec z końcem?
M.P.: – To jest strasznie trudne, a mieszkając na wsi, Grzesiek jest jakby dodatkowo zamknięty w klatce, odizolowany od świata. Nie ma prawa jazdy i z powodu wzroku nie jest w stanie go zrobić. Jest od nas uzależniony, a my jesteśmy starsi, mój mąż już nie ma siły, 74 lata na karku. Przyjechał co prawda do Warszawy na premierę, ale dzisiaj już wyjechał, bo jest na skraju wyczerpania. Do tego dochodzą różne upierdliwości życia codziennego. Chcielibyśmy mieć po dwadzieścia lat, by im z łatwością podołać, ale nie mamy. Sprostanie tym wszystkim wyzwaniom związanym z filmem to też ogromny wysiłek. Powiem szczerze – ponad nasze możliwości. Jak już opadną wszystkie emocje i spełnimy te swoje obowiązki, których się podjęliśmy, to nie wiem, czy podejmiemy się nowych.
– Myślą państwo pewnie o tym, co będzie kiedyś, za wiele lat...
M.P.: – Myślimy, ale to jest szalenie trudna sprawa. Grzesiek potrzebuje zamieszkać sam, bez rodziców, ale ze wsparciem osoby, opiekuna dla osób niepełnosprawnych.
– Otrzymujecie jakąś formę pomocy od państwa?
M.P.: – Grzesiek jest na rencie i ma przyznanego tego opiekuna osoby niepełnosprawnej. Gdyby mieszkał w Warszawie, żyłby w miarę samodzielnie. Ale na wsi nie może. Musiałby mieć jakieś mieszkanie, trzeba by mu je kupić, na co nie mamy pieniędzy.
Ale wtedy też pewnie zamieszkałby w nim z nami. Są co prawda tzw. mieszkania treningowe, ale masz je na pół roku, a potem do widzenia. I tak źle, i tak niedobrze. Główkujemy bardzo mocno, ale to jest kwadratura koła jak na razie.
G.P.: – Tym bardziej że aby utrzymać mieszkanie, trzeba mieć pracę, a ja tutaj nie mam żadnych dobrych opcji. W pracy wymagają tego, żeby dobrze pisać, dobrze mówić, a przede wszystkim mieć kwalifikacje.
M.P.: – I znowu wraca temat matury, niemożności przystąpienia do niej.
– Tyle że w waszym przypadku to państwo, błędnie diagnozując Grzegorza, źle zadziałało. I powinno mieć w związku z tym jakiś wyrzut sumienia. Powinno zadośćuczynić.
M.P.: – Państwo nie ma wyrzutów sumienia, bo to ogólne pojęcie, może mieć je człowiek. Ale to prawda, że np. na Zachodzie dzieci niepełnosprawne są bardzo dobrze diagnozowane, zaopiekowane i mają wszelką pomoc. Poznałam po jednym pokazie panią, która pracuje z dziećmi niepełnosprawnymi w Norwegii. Powiedziała wprost, że taka historia tam by się nie wydarzyła. – Może jest szansa chociaż na odszkodowanie? M.P.: – Mąż chciałby wystąpić z takim oskarżeniem. To wygląda tak, że państwo pod rygorem kary zobowiązuje rodzica do edukacji dziecka. Rodzic musi więc wysłać dziecko do szkoły i oczekuje, że dziecko zostanie przygotowane i wykształcone. Myśmy swój obowiązek spełnili, natomiast państwo nie spełniło tego obowiązku wobec nas. Z różnych powodów. Umowa społeczna została przez to państwo złamana. To jest pewnie sprawa do wygrania, tylko trzeba mieć pieniądze i adwokatów. Szukaliśmy adwokatów pro publico bono, ale to musi być ktoś odważny, kto przetrze szlaki, najlepiej debiutant, tak jak reżyser filmu. Bo ktoś, kto ma pozycję, nie zaryzykuje takiego tematu.
– Jak wyglądają kontakty Grzegorza z przyjaciółmi? W filmie widzimy jedną, wydaje się, ważną relację, pokazaną jednak bez sentymentu.
M.P.: – W mojej ocenie największą barierą Grzegorza jest brak pierwszej edukacji, brak pewnego kodu kulturowego, a bez tego nie jest w stanie nawiązać trwałych relacji społecznych z innymi ludźmi. Z drugiej strony jego głód kontaktu jest tak ogromny, że kiedy już kogokolwiek znajdzie, to nie potrafi znaleźć balansu i takie osoby się wycofują, bo nie są w stanie tego udźwignąć.
G.P.: – To nie do końca jest tak. Obserwuję różnych ludzi i widzę, jak spędzają ze sobą czas. Nie liczą go, mogą nawet cały dzień być ze sobą. A przy mnie, mam wrażenie, wiele osób patrzy na zegarek. Mija 15 minut i już chcą zmykać, spieszą się. Na pewno wiele zależy od wdzięku, charyzmy, która przyciąga. Ja nie mam takich cech, które by do mnie przyciągały, poza muzyką. Ludzie lubią słuchać, jak gram, ale to nie znaczy, że chcą się ze mną zaprzyjaźniać, wchodzić ze mną w relacje.
M.P.: – To jest potworna samotność, proszę pana... Tu jeszcze chciałabym dodać, że Grzegorz ma nie tylko brata pokazanego w filmie, ale i starszą siostrę, też niepełnosprawną. I kiedy jego mama zginęła w wypadku, w domu był armagedon. Brat tak strasznie przeżył śmierć matki, że to się odbiło na całym jego życiu. Siostra żyje dziś samodzielnie, ale wtedy też potrzebowała opieki.
– W jakich okolicznościach związała się pani z rodziną Płonków, skoro nie jest pani biologiczną matką rodzeństwa?
M.P.: – Byłam bliską przyjaciółką mamy Grzegorza, jego matką chrzestną. Po jej śmierci (Joanna Płonka, pianistka, organistka i nauczycielka w szkole muzycznej, zginęła w wypadku samochodowym w 1989 r. – przyp. autora) naturalnie zaczęłam się opiekować całą trójką. Zbliżyłam się do rodziny. Później wyszłam za ojca Grzegorza.
– Grzegorz, masz nadzieję, że „Sonata” coś w twoim życiu zmieni? Będzie początkiem jakiejś ważnej zmiany?
– Zasadniczo w moim życiu wielkiej zmiany nie będzie. Z powodu ogromnych ograniczeń, z jakimi się mierzę – braku edukacji, braku pracy. Mówię niewyraźnie, piszę niegramatycznie, to też są progi nie do przeskoczenia. I ten film tego nie zmieni. Pewną zmianą jest to, że więcej ludzi się mną interesuje, więcej występuję. Mam nadzieję, że film spotka się z dużym zainteresowaniem odbiorców.
– Czy pomimo swojej niepełnosprawności i barier, z jakimi się mierzysz, jesteś szczęśliwy?
– Mogę powiedzieć, że tak, chociaż nie do końca. Jestem szczęśliwy, że ludzie mogą zobaczyć moją historię w filmie, ale moje ograniczenia związane z barierą w komunikacji się nie zmienią. Mogę czynić dalsze postępy, ale to potrwa latami, i kiedy pojawią się efekty, będę już stary. Cokolwiek bym chciał, o czymkolwiek bym marzył czy oczekiwał, to trafię na mur. I to się raczej już nigdy nie zmieni. Do końca życia będę potrzebował opieki. Tym bardziej jeszcze raz zachęcam wszystkich nauczycieli i rodziców, by nie pozwalali, aby potencjał dzieci uległ zmarnowaniu.
M.P.: – Nie widzimy happy endu, ale mam poczucie, że to jest misja i nasze życie jest po to, żeby ktoś z tego coś wyniósł. Ten film jest skierowany w znacznym stopniu do rodziców dzieci niepełnosprawnych. Jest im potrzebny, ku pokrzepieniu, żeby widzieli, że chociaż są wyrzuceni przez społeczeństwo na margines, nie bójmy się tego słowa, ich życie ma sens.