Płynie Wisła, płynie...

Na niedawnym moim spotkaniu z nauczycielami, zaprzysięgłymi miłośnikami etymologii, rozmawialiśmy o nazwiskach odmiejscowych, takich, którym początek dała nazwa rzeki. Ponieważ takich nazwisk mamy zatrzęsienie, pochylmy się nad przypadkiem najważniejszym, czyli Wisłą, królową polskich rzek. Znamy przecież szereg nazwisk utworzonych od nazwy tej rzeki, począwszy od form: Wisłek, Wisłowicz, Wisłowski, Wiślak (a także Zawiślak, bo to ktoś pochodzący zza Wisły), Wiśliński, Wizła. Stanisław Rospond, autor „Słownika etymologicznego miast i gmin PRL” (1984), sięga do rzecznego rodowodu miasta Wisła, już w czasach rzymskich zwanej Vistula, Visula, Vistla, podobnie zwanego w czasach późniejszych przez Bizantyjczyków, Gotów czy Anglosasów. Uczony wprost wskazuje, że na całym obszarze środkowo-wschodnim (ale też południowym) nie było innej rzeki o tej nazwie. Za to istniały derywaty tworzone od nazw rzek, które wzięły nazwę od Wisły, np. Wisłoka czy Wisłocki. Nazwa rzeki prowokowała wielu dawnych autorów do wymyślania najbarwniejszych interpretacji nazwy tej rzeki, ale jej etymologia bierze początek od praindoeuropejskiego czasownika *veis, czyli płynąc albo ciec, co eksponuje prasłowiański źródłosłów, zaś nazwy utrwalone np. przez historyków rzymskich są ewidentnie późniejsze i wtórne. W tzw. legendzie panońskiej z X wieku, pisze Rospond, w „Żywocie św. Metodego”, pisanym cyrylicą, znajdujemy wiarygodny zapis Vislĕ oraz Vislĕch. I to jest udokumentowany początek nazwy Wisła, od którego powstały nazwy osobowe, a potem nazwiska.

Mniej obfituje w tropy etymologiczne Odra, choć akurat tu stykamy się z derywatem odrak, czyli człowiek znad Odry, skąd wzięły się takie nazwiska jak Odrakowski czy Odrakowicz. Popularniejsza zdaje się rzeka Warta, której nazwa została udokumentowana w X-wiecznej Kronice Thietmara jako Vurta. Od Warty powstała nazwa plemienia Wiercanie, zaś sama nazwa rzeki nawiązuje do nurtu: wartkiego, szybkiego. Ale można też nazwę rzeki interpretować jako wijącą się, wiercącą się. Stąd takie współczesne formy nazwiskowe jak Warcki, Wartke, Wartak. A także forma Warta, znana w dokumentach już od połowy XV wieku, choć prawdopodobna jest też etymologia wojskowa, od warty wystawionej ku ochronie.

Nysa jest rzeką o bardzo starej, może nawet celtyckiej nazwie, która dała nazwę miastu. Stąd też pochodzi kilka używanych obecnie nazwisk typu: Nys, Nysar, Nyski, Nyser, wszystkie bardzo wcześnie dokumentowane (XIV – XV wiek).

Nazwisk jednoznacznie odwołujących się w swej etymologii do hydronimów (tu: nazw rzek) we współczesnym zasobie wiele nie ma. Istnieje sfera pokrywająca się z apelatywami, jak w przypadku nazwiska Nidzki, które może mieć początek w nazwie rzeki, ale może mieć w gwarowych: nida, nid (jak nawoływano świnie), a może i w niemieckich formach osobowych zaczynających się Nied-.

JAN CHRYZOSTOM PRZYDOMEK