Ludzie listy piszą...

Niemal codziennie docierają do redakcji listy pisane przez Czytelników, którzy wolą tradycyjną korespondencję, a więc list odręcznie pisany, z kopertą i znaczkiem. Mają skrupuły, często nawet przepraszają, że nie korzystają z poczty elektronicznej, ale pragnę zapewnić, że ta odchodząca w przeszłość epistolografia ma swój urok i daje radość, gdy wyjmuję z koperty kolejny list.

Pani Anna Pieszko z Nowego Dworu Mazowieckiego zwróciła się z pytaniem o pochodzenie swojego nazwiska. Tropy etymologiczne są dwa; pierwszy wiedzie do czasownika pierzchać, który dał początek nazwiskom takim jak Pieszkala, Pieszkalski czy Pieszkowiak, albo do nazwy miejscowej Pieszkowo (miejscowość leżąca w gminie Górowo Iławieckie), z którego bierze początek nazwisko Pieszkowski. Pieszko może być jego formą skróconą. W dawnej gwarze istniał też rzeczownik pieszka oznaczający rodzaj poloneza. W bazie PESEL mamy współcześnie 565 nazwisk Pieszko.

Pan Andrzej Kulas z Warszawy ciekawy jest swego nazwiska, aliści podejrzewa – i słusznie – że znaczeń miało ono więcej niż znane powszechnie, czyli kulawy. Tak, rzeczownik kulas miał więcej znaczeń, w tym: niezgrabna litera, bosak, zakrzywiony kij, hak, pogrzebacz, haftka. Kulasem zwano też miarę odległości. W bazie PESEL mamy 4238 nazwisk Kulas.

Pan Antoni Sprycha z Krzywdy pyta o dwa nazwiska: Sprycha i Piszcz. „Pracując swego czasu w Poświętnem koło Płońska, spotykałem kolegów z rejonu Gostynina, którzy mówili, że u nich pół wsi to Sprychowie”. Ci wywodzą się od apelatywu szprycha, czyli „pręta łączącego piastę koła z jego obwodem”. Dziś także używa się tego słowa w środowisku miłośników sportów rowerowych, ale były też inne znaczenia sprychy: kość promieniowa, pręcik albo... żebro.

Piszczem nazywano przenikliwy głos (i tu prowadzi etymologia, bo piszczeć to znaczy wydawać cienki, przenikliwy głos), a piszczkiem kogoś grającego na piszczałce lub piszczeli. Pisał o tym Mikołaj Rej: Piszczkowie pięknie mu piskali... Grę na piszczałce uważano za zdrową, bo wpływała na kondycję płuc, czyli oddychania. Z tego źródła pochodzi bardzo dużo nazwisk współcześnie używanych. W PESEL-u mamy dziś 659 nazwisk Sprycha i 1146 Piszczów.

Pani Urszula Szpitalny z Chełma Śląskiego pyta o nazwiska dziadków: Battel i Ballion. Pierwsze zapewne wywodzi się z języka niemieckiego od Batt, czyli bata, z sufiksem -el, podobnie jak inne śląskie nazwiska, takie jak Batula, Batel czy Batur. Ale możliwe jest też pochodzenie odłacińskie, od przymiotnika Beatus, błogosławiony (S. Rospond „Słownik nazwisk śląskich”, cz. I, Ossolineum 1967). Drugie nazwisko ma rodowód w rzeczowniku pospolitym balon. Stąd pochodzą też: Baljon i Ballun. Battelów w bazie PESEL mamy tylko dwóch (dwoje?), zaś Ballionów – 26.