Brytyjska monarchia jest w krytycznym momencie

Rozmowa z NORMANEM DAVIESEM, historykiem

Nr 37 (10 IX). Cena 9,90 zł

– Mówi się, że nie ma ludzi niezastąpionych, dotyczy to również Elżbiety II?

– Już rozpoczęła się debata, czy stoimy nad przepaścią i czy uda się przetrwać państwu, które po 70 latach panowania zostawiła Elżbieta II. Moim zdaniem jesteśmy w momencie krytycznym. Odejście królowej może zapoczątkować lawinę emocjonalną, której konsekwencje wykroczą daleko poza granice monarchii.

– Takie kraje jak Australia, Nowa Zelandia, Kanada mogą pożegnać się ze Wspólnotą Narodów?

– Commonwealth przeżyje, choć zmiany zapewne będą. Gdy pierwszy raz odwiedzałem Australię (jakieś 30 lat temu), sentymenty republikańskie były tam bardzo silne i udało się je spacyfikować tylko dzięki królowej, która potrafiła zjednać sobie Australijczyków. Teraz te nastroje odżywają i śmierć Elżbiety II zapewne stawia Australię przed kluczową decyzją. Jednak już w Kanadzie sytuacja jest inna. Kanadyjczycy mają wielkiego sąsiada – USA – i patrzą inaczej na monarchię.

– A Zjednoczone Królestwo? Przy okazji brexitu ostrzegał pan, że grozi mu odłączenie się Szkocji, Irlandii Północnej.

– Brexit uświadomił niezałatwioną kwestię granic państwa. Ona wciąż wisi nad nami i pozostawia kraj w niepewności. Królowa była filarem stabilności. Teraz jej zabrakło. W Belfaście z powodu brexitu od pół roku nie ma rządu i całkiem możliwe, że będziemy mieć referendum, w którym ludność Irlandii Północnej zagłosuje za republiką, czyli połączeniem się z Irlandią. Ta perspektywa wisiała nad nami przez 20 lat, a dziś jest bliska realizacji. Wydaje mi się, że Irlandia Północna odejdzie przed Szkocją, choć i Szkoci od dawna czekają na moment, w którym będą mogli ogłosić niezależność swojego państwa. W książce „Wyspy” opisałem, jak przestarzałe i nieprzystające do dzisiejszego świata są fundamenty tego królestwa. To zaś oznacza, że radykalna zmiana jest nieunikniona. Myślę, że na naszych oczach zaczyna się realizować scenariusz opisany przeze mnie ponad ćwierć wieku temu. Każde państwo, każda organizacja polityczna – tak jak każde życie – rodzi się, rozwija i kończy. Niestety, myślę, że Zjednoczone Królestwo zbliża się do końca.

– Dlatego mówi się, że śmierć Elżbiety II to koniec epoki?

– Dla Polaków to pewnie trudne do zrozumienia. Polacy doskonale wiedzą, czym są turbulencje polityczne, ale możliwość, że państwo polskie zniknie niedługo, jest – mimo historii zaborów – czymś nie do wyobrażenia. Tymczasem Brytyjczycy naprawdę nie mają żadnej pewności, jak będzie wyglądać ich kraj za dekadę czy może nawet krócej. Obecny rząd – myślę o dotychczasowym gabinecie Borisa Johnsona i teraz pani Liz Truss – to nacjonalizm angielski promujący fałszywy optymizm. Lekceważy się Szkotów, Walijczyków, Irlandczyków i zaklina rzeczywistość zapewnieniami, że wszystko będzie dobrze. Nie mam przekonania, że będzie dobrze. Śmierć Elżbiety II może okazać się katalizatorem destrukcyjnych procesów w Królestwie.

– Nostalgia za imperium umrze wraz z Elżbietą II?

– Królowa była nadzwyczajna w tym, że będąc symbolem dawnego imperium, nie reprezentowała postawy imperialnej.

Mocno popierała Wspólnotę Narodów, czyli wolny związek państw, a imperium to związek niewolny, oparty na przemocy. Sukces Elżbiety II polegał na przekonaniu krajów do życia we wspólnocie na warunkach wzajemnego szacunku i wolności. Brexit tymczasem był w mojej ocenie wynikiem wypaczonej nostalgii za imperium. Głupich pomysłów imperialistów bez imperium, co jest bardzo groźne, bo oznacza życie w iluzjach. W umysły ludzi sączy się przekonanie, że Wielka Brytania jest nadal wielka, bogata i szczęśliwa, a przecież wcale taka nie jest. Kreuje się fałszywą rzeczywistość i symbolem tego fałszywego optymizmu są ostatnie rządy.

– A królowa czego była symbolem?

– Ciągłości i stabilności. Nigdy nie udawała, że problemów nie ma.

– Dostrzegał pan zmiany w sprawowaniu przez nią władzy? Z biegiem lat usztywniała swoje stanowisko czy nadążała za zmieniającym się światem?

– Myślę, że była bardzo elastyczna. W związku z jej śmiercią ciągle oglądamy w mediach wspomnienia z jej panowania. Zaskoczyło mnie to, jak zmieniał się jej głos, jakby adaptował się stopniowo do nowej sytuacji. Myślę, że tak samo było z jej postawą i światopoglądem, co pozwoliło przez 70 lat sprawować władzę bez większych problemów konstytucyjnych. Jej problemy były natury osobistej, rodzinnej, ale nie państwowej. Dobrze rozumiała rolę, którą przyszło jej pełnić. Nie wiem, czy można to powiedzieć o jej następcy.

– W 2001 roku Elżbieta II odznaczyła pana Orderem św. Michała i Orderem św. Jerzego. Jaką była dla pana osobiście królową?

– Jako historyk nie jestem wielbicielem monarchii, ale jestem admiratorem osoby królowej. Ten moment, gdy spotkałem ją osobiście w pałacu Buckingham podczas ceremonii wręczania orderów, pozwolił mi poznać ją jako mistrzynię small talku. Z jednej strony mieliśmy ściśle określoną protokołem uroczystość, scenariusz nie z tej ziemi, gwardia królewska, pompa, fanfary i w tym wszystkim ja jako obywatel stojący przed monarchinią nie wiem, co mam powiedzieć. Z drugiej – królowa zaczyna swobodną rozmowę: „Słyszę, że pan pisze książki?”. Potwierdzam, a ona pyta z uśmiechem: „A czy te książki są ciekawe?”. Normalna, bardzo ludzka.

– To było jedyne osobiste spotkanie z królową?

– Spotkałem ją kilka razy. Także podczas wizyty Aleksandra Kwaśniewskiego z małżonką, którym towarzyszyłem podczas wielkiego bankietu wydanego na ich cześć. Czekając na prezentację pary prezydenckiej królowej, rozmawiałem z Jolantą Kwaśniewską trochę głośno, aż książę Filip to zauważył. „Is that Welsh you are speaking?” – zapytał z uśmiechem. („Czy to, co pan mówi, jest po walijsku”?). „No, Sir, it’s Polish!” – odpowiedziałem. („Nie, proszę księcia, mówimy po polsku”.) Myślę, że brak tej pary królewskiej w życiu Brytyjczyków to wielki cios. Nawet ludzie sceptyczni wobec instytucji monarchii wspominają ich z szacunkiem i sentymentem. Elżbieta II stała się wzorem obywatelskiego wypełniania obowiązków. Była w tym niepowtarzalna.

– Jak historia oceni ją za sto lat?

– Należę do pesymistów. Obawiam się, że mogę mieć rację, mówiąc, iż jej panowanie to ostatni etap tego Królestwa. W książce sprzed dekady „Zaginione królestwa”, która powstała pod wrażeniem upadku ZSRR, największego państwa na świecie, które zniknęło w ciągu paru tygodni, zadawałem sobie pytanie, kto będzie następny. Przez pewien czas myślałem, że może Belgia, ale dziś wiem, że tym krajem jest prawdopodobnie Zjednoczone Królestwo (...). (Skrót pochodzi od redakcji „Angory”) Relacja z pogrzebu Elżbiety II PERYSKOP str. 69 – 72

Fot. Maksymilian Rigamonti/Forum