Czuły punkt raka

Przez lata wydawało się, że nowotwór trzustki jest nie do pokonania. Jednak naukowcy znaleźli w końcu kilka sposobów, jak z nim wygrywać

Nr 40 (3 – 9 X). Cena 9,90 zł

Immunoterapia, która świetnie się sprawdza w leczeniu czerniaka, raka nerki i płuca, nie działa u chorych na raka trzustki. Komórki układu odpornościowego nie mogą przeniknąć w głąb guza. Zmutowane białka, które napędzają wzrost raka, są bowiem ukryte w jego wnętrzu. Na powierzchni komórek rakowych znajdują się jedynie ich fragmenty. Tę słabą stronę nowotworu odkryli naukowcy dr Eric Tran i dr Rom Leidner z Providence Cancer Institute w Portland. I w to miejsce uderzyli.

Od dwóch pacjentek chorych na raka trzustki pobrali limfocyty T, komórki układu odpornościowego, i w laboratorium zmodyfikowali je genetycznie, tak że były w stanie przyłączyć się do fragmentów zmutowanych białek zwanych KRAS. Następnie limfocyty T podano znowu chorym. Jedna z pacjentek, Kathy Wilkes, prawdopodobnie pokonała chorobę, a wydawało się, że jej dni są policzone. Terapia zmodyfikowanymi limfocytami T była dla niej ostatnią szansą na pokonanie nowotworu.

Pierwsze objawy Kathy zauważyła siedem lat temu. Z niejasnych dla niej powodów wciąż czuła się zmęczona, ospała i miała napady silnego bólu. W 2018 r. badania obrazowe wykazały obecność 3,5-centymetrowego guza w części trzustki zwanej głową. Kobieta przeszła wszystkie dostępne metody leczenia, ale żadna nie przyniosła poprawy. Najpierw miała chemioterapię. Potem chirurdzy usunęli głowę trzustki. Następnie poddali ją kolejnej chemioterapii, potem radioterapii i jeszcze jednej chemioterapii. Z trzustki rak zniknął, ale pojawiły się przerzuty – drobne guzy w płucach. Kobieta wzięła udział w badaniu klinicznym, w którego ramach poddano ją klasycznej immunoterapii. Guzy początkowo się skurczyły, ale potem znowu zaczęły odrastać. Dopiero terapia zmodyfikowanymi limfocytami T przyniosła efekt – komórki nowotworu zniknęły z jej organizmu.

Przełom w leczeniu raka trzustki? – Na pewno nie, ale może to być mały krok w zrozumieniu tego nowotworu – uważa dr Leszek Kraj, onkolog z Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego WUM. Kathy Wilkes co prawda czuje się świetnie, ale jest zbyt wcześnie, aby stwierdzić, że rak nie powróci. Niepokojące jest bowiem to, że druga pacjentka poddana tej samej terapii nie zareagowała na leczenie. Zmodyfikowane limfocyty T nie powstrzymały u niej nowotworu i kobieta zmarła.

Publikacja opisująca ten eksperyment ukazała się w czerwcu tego roku w czasopiśmie medycznym „New England Journal of Medicine”. Jej autorzy podkreślają, że metoda ta co prawda szybko nie znajdzie zastosowania w terapii pacjentów z rakiem trzustki, ale jest ważnym krokiem na drodze do zrozumienia, jak walczyć z tą chorobą. Może też pomóc w opracowaniu nowych sposobów leczenia innych nowotworów.

Bezlitosny dla każdego

Rak trzustki należy do nowotworów najtrudniejszych do leczenia. Pacjentom z innymi nowotworami nowe terapie pozwoliły żyć dłużej, ale na raka trzustki naukowcy wciąż nie mogą znaleźć metody. Śmiertelność z powodu tego nowotworu pozostaje od lat na niemal niezmienionym, dramatycznie wysokim poziomie. – Zaledwie 11 proc. pacjentów przeżywa pięć lat od usłyszenia diagnozy. Postęp jest niewielki. W 2014 r. pięcioletnia przeżywalność pacjentów z rakiem trzustki wynosiła 6 proc. – mówił prof. Thomas Seufferlein ze Szpitala Uniwersyteckiego w niemieckim Ulm podczas Kongresu Europejskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej. Dla porównania: pięcioletnia przeżywalność pacjentów z rakiem piersi wynosi ponad 80 proc., z rakiem jelita grubego – 40 proc., a z wyjątkowo trudnym do leczenia rakiem płuca – 13 – 18 proc. w zależności od płci.

Są jednak pacjenci, którzy z rakiem trzustki żyją dłużej niż pięć lat. Wiele zależy bowiem od typu komórki, z której powstał nowotwór, a także od zaburzeń w genach, które doprowadziły do jego rozwoju. Sprawę komplikuje też to, że nawet nowotwory, które powstały w obrębie tego narządu, różnią się między sobą. Trzustka jest pełna najróżniejszych komórek produkujących hormony, np. insulinę, i enzymy, m.in. trawienne. Od tego, z której komórki rozwinie się nowotwór, zależą szanse chorego na wyzdrowienie.

Farciarzy, którzy z rakiem trzustki żyją wiele lat, nie jest wielu. Takim szczęśliwcem był bez wątpienia Steve Jobs, którego rak rozwinął się z komórek wysepek trzustkowych. Powstał u niego tzw. guz neuroendokrynny, a z nim chorzy mogą żyć nawet kilkanaście lat. Szef Apple’a chorował osiem lat, zanim rak go pokonał. Zdaniem wielu specjalistów żyłby dłużej, gdyby od razu poddał się leczeniu, a nie szukał pomocy u znachorów.

Pecha mają chorzy, u których rak powstanie w komórkach właściwego miąższu trzustki. Żyją wtedy średnio niewiele ponad rok od usłyszenia diagnozy. Co gorsza, nie dość, że ta odmiana raka trzustki jest najtrudniejsza do leczenia, to jeszcze powstaje najczęściej. Dlatego rak trzustki jest jednym z dwóch najgroźniejszych typów. Z powodu tej choroby zmarli m.in.: aktor Patrick Swayze, piosenkarka Aretha Franklin, aktorka Anna Przybylska.– Gorsze rokowania mają jedynie pacjenci z glejakiem, złośliwym nowotworem mózgu – mówi dr hab. Lubomir Bodnar, specjalista onkologii klinicznej z Siedleckiego Centrum Onkologii.

Pierwsze objawy

Jednym z powodów tak złych rokowań dla pacjentów z rakiem trzustki jest to, że u większości chorych nowotwór ten jest wykrywany w stadium zaawansowanym, gdy są już przerzuty. Co gorsza, nawet gdy guzy zostaną znalezione tylko w trzustce i usunięte chirurgicznie, około 85 proc. pacjentów ma nawroty choroby. – Trzustka produkuje enzymy trawienne. A zatem o rozwijającym się raku tego narządu mogą świadczyć utrzymujące się dolegliwości żołądkowo-jelitowe i niewyjaśniona utrata masy ciała, a także żółtaczka – wymienia prof. Seufferlein. Czasem nowotwór ten jest wykrywany we wczesnym stadium, ale zdarza się to przypadkowo, przy okazji badania USG jamy brzusznej.

Naukowcy prowadzą co prawda badania nad wykorzystaniem płynnej biopsji i badań genetycznych, które pozwoliłyby wykryć raka trzustki na wczesnym etapie, ale prace te zajmą im jeszcze kilka lat. – Badań profilaktycznych pozwalających na wczesne wykrycie tego raka nie ma. Problem ten dotyczy większości nowotworów, ale w przypadku raka trzustki mamy bardzo ograniczone możliwości leczenia pacjentów – przyznaje doktor Bodnar.

W Europie dostępne są jedynie dwie opcje terapeutyczne dla tych chorych. Pierwsza to zestaw czterech leków, a druga to lek, który został zarejestrowany w 2016 r. i jest podawany, gdy po pierwszej terapii rak powrócił. Więcej możliwości leczenia nie ma. W Polsce jest jeszcze gorzej. Lekarze mają do dyspozycji tylko pierwszą terapię. Druga

wciąż czeka na refundację. Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji uznała jednak, że koszt tego leku jest zbyt wysoki w stosunku do korzyści, bo leczenie to wydłuża życie średnio o dwa miesiące. – Ale są pacjenci, którzy dzięki niemu żyją jeszcze kilkanaście miesięcy. Dla nich to znaczy bardzo dużo – zapewnia dr Bodnar.

W Polsce dla chorych z rakiem trzustki nie ma leczenia sekwencyjnego, które polega na tym, że gdy pierwsza terapia przestaje działać, można zastosować drugą, a potem kolejne. Wiadomo, że taka terapia sprawdza się u pacjentów z innymi nowotworami. Na przykład u chorych na szpiczaka plazmocytowego lekarze mogą zastosować już kilka następujących po sobie terapii. Dzięki temu średni czas życia pacjentów z tym nowotworem po usłyszeniu diagnozy wydłużył się z 3 – 4 lat do 8 – 10 lat.

Przełomem okaże się szczepionka?

Naukowcy wciąż mówią o potrzebie przełomu w leczeniu raka trzustki. – Dramatycznie potrzebujemy nowych metod leczenia, bo w ciągu niespełna 20 lat liczba chorych z tym nowotworem zwiększy się o ponad 60 proc. – mówi prof. Seufferlein. Chorych na raka trzustki już przybywa. Istnieje obawa, że wkrótce w krajach rozwiniętych rak trzustki może stać się drugim najczęstszym zabójcą wśród nowotworów i prześcignąć tak częste raki jak piersi i jelita grubego. W Polsce każdego roku chorobę wykrywa się u prawie 4 tys. osób.

Jednak na razie postęp dokonuje się bardzo małymi krokami. W 2014 r. po ponad 30 latach pojawił się pierwszy nowy lek dla chorych z tym nowotworem. Nie niszczy guza całkowicie, ale znacznie osłabia jego moc. U co trzeciego chorego guz się zmniejsza, natomiast u ponad połowy przestaje się powiększać, a sam pacjent czuje się zdecydowanie lepiej. Chorzy, którym go podano, żyją średnio ponad osiem miesięcy, a nie niecałe siedem, jak pacjenci, którzy tego specyfiku nie dostają.

Dobre wiadomości płyną też z laboratoriów. Obecnie w badaniach klinicznych testuje się kilkadziesiąt nowych cząsteczek lub leków zarejestrowanych, ale stosowanych w różnych mieszankach, które mogą wydłużyć życie chorym z rakiem trzustki. Kilka miesięcy temu powody do optymizmu dało również odkrycie, że gen zwany KRAS, zmutowany w wielu guzach trzustki, może być celem ataku nowych leków. Uderzenie w niego może powstrzymać rozwój raka. Tak właśnie działają limfocyty T odpowiednio zmodyfikowane w laboratorium, te, które dostała Kathy Wilkes.

Małym krokiem jest też odkrycie dotyczące możliwości zastosowania radioterapii. Pacjenci, którzy zostali napromieniowani przed operacją, mają dwa razy większe szanse na przeżycie pięciu lat niż pozostali chorzy.

Może przełomem okaże się szczepionka? Opracował ją dr Vinod P. Balachandran z Memorial Sloan Kettering Cancer Center w Nowym Jorku. Szczepionka ma nauczyć układ odpornościowy rozpoznawać białka znajdujące się na powierzchni komórek rakowych. Gdy układ odpornościowy rozpozna te białka, może dać sygnał limfocytom T do zaatakowania guza. Szczepionka na raka trzustki wykorzystuje technologię mRNA do aktywacji układu odpornościowego – tę samą, którą zastosowano w szczepionkach mRNA przeciwko COVID-19.

Dr Balachandran podał szczepionkę 16 pacjentom, którzy wcześniej przeszli operację usunięcia guza. U ośmiu osób szczepionka nie wywołała skutecznej odpowiedzi immunologicznej i ich nowotwory powróciły. Ale u pozostałych ośmiu szczepionka dała dobrą odpowiedź i 18 miesięcy później pozostawały wolne od raka. Nie wiadomo jednak, czy pozbyły się nowotworu na zawsze. Istnieje obawa, że niektóre komórki rakowe przetrwały i tak się zmieniły, że były w stanie oprzeć się atakowi immunologicznemu wywołanemu przez szczepionkę.

Eksperci zwracają też uwagę na to, że grupa poddana badaniu była zbyt mała, aby można było uznać, że szczepionka jest skuteczna i może pomóc pacjentom z zaawansowanym rakiem trzustki. Vinod P. Balachandran zapowiedział kolejne badania.

Warzywa, orzechy i pomarańcze

Na razie nie pozostaje nic innego jak profilaktyka. Jednak zaleceń, jak uniknąć raka trzustki, lekarze mają niewiele. Bez wątpienia powinniśmy unikać palenia. Udowodniono ponad wszelką wątpliwość, że składniki dymu tytoniowego inicjują serię mutacji, które uszkadzają jeden z chromosomów w jądrach komórek i rozpoczynają stany przedrakowe w płucach. Prawdopodobnie podobny mechanizm pod wpływem palenia może prowadzić do rozwoju nowotworów w innych narządach, także w trzustce. Wykazano bowiem, że nałogowym palaczom rak trzustki przytrafia się ponad dwa razy częściej niż osobom stroniącym od tytoniu.

Lekarze zalecają też ograniczenie picia alkoholu, więcej ruchu oraz dietę pełną produktów bogatych w foliany, a do takich należą ciemnozielone warzywa, nasiona roślin strączkowych, orzechy, drożdże, awokado, banany, maliny, pomarańcze. Radzą zaś unikać przetworzonego mięsa, jeść mniej czerwonego mięsa i dbać o linię.