Nie tylko mył ręce Skąd się wzięło?
Noszę dziwne, często niewygodne nazwisko Piłat, obciążone złą tradycją, gdyż odnoszące się wprost do tego, kto w praktyce wydał na śmierć Jezusa, kiedy jako rzymski namiestnik „umył ręce” i oddał podsądnego Żydom. Czy biblijne pochodzenie jest jedynym źródłem nazwiska Piłat?
Zofia Piłat Nazwisk biblijnych mamy w zasobie polskim sporo, a ich etymologia jest jednoznaczna i potwierdzona. W przypadku Piłata jest podobnie, ale nie do końca... Generalnie możemy odnieść Pani nazwisko do Poncjusza Piłata, który w imieniu rzymskiego
Czapa, niejednoznaczne. Może pochodzić od czapy, czyli nakrycia głowy, albo od czasownika czapać (współcześnie), człapać (ale i chwytać). Był to pierwotnie przydomek człowieka powoli i niezdarnie chodzącego. 33 nazwiska.
Gliwa, pochodzenie roślinne. Gliwa to rodzaj grzyba, huby rosnącej na pniu albo gatunek gruszy. Warto pamiętać o przymiotniku gliwy, cesarza zarządzał prowincją. Piłat nie tyle oddał Jezusa Sanhedrynowi, czyli żydowskim sędziom, co zatwierdził wydany przez nich wyrok. Ale np. E. Breza wskazuje inne tropy etymologiczne, które różnią się zasadniczo od biblijnych. Istniał bowiem łaciński przydomek Pilatus, który oznaczał kogoś gęsto owłosionego, kosmatego, a wywodzący się od rzeczownika pospolitego (ca) pillus, pilus, czyli włos. Ale w przypadku Piłata mamy też do czynienia z tzw. apelatywizacją, czyli uznaniem Piłata za rzeczownik pospolity, i przeniesieniem tej nazwy na „człowieka groźnego”. oznaczającym coś koloru zgniłego, brudnobrązowego. 1338 nazwisk.
Smektała, powstało od czasownika smektać, czyli chlipać, mlaskać. 963 nazwiska.
Paliwoda, pochodzenie przezwiskowe, bo tak nazywano łgarza, blagiera. Także trzpiota i narwańca, wreszcie w gwarze mówiono tak o włóczędze i awanturniku. 6 nazwisk.
W kolokwialnej polszczyźnie Piłat był częstym przezwiskiem groźnego, surowego nauczyciela (por. piła lub piłat). „W dawnej polszczyźnie, żeby zohydzić Piłata, nazywano tak wychodek, ustęp” – pisze E. Breza. Tak działo się głównie w klasztorach.
Jak wiemy, Piłat wszedł do przysłowia, np. „Potrzebny jak Piłat w Credo” (inaczej: potrzebny jak piąte koło u wozu). Mamy tu więc istny ewolucyjny opis, jak rzymskie imię nabywało cech pozajęzykowych, niosło określoną tradycję, wędrowało po języku, nabywając nowych znaczeń i funkcji. W bazie PESEL mamy współcześnie sporo nazwisk w postaci Piłat (6879) i niemało form pochodnych: Piłatek, Pilatowski, Piłatowicz, Piłatyk. To ostatnie nazwisko odchodzi od źródła imiennego, bo oznacza kij do palanta albo – jak pisze Linde – „pilnik do galenia piły”. Piłatem nazywano tracza, czyli robotnika tnącego kłodę drewna, a piłatykiem – buławę albo maczugę. Wcześniejsza, sięgająca pisarstwa Łukasza Górnickiego żeńska forma piłatyka oznaczała ostrze.