Przez proroka wywyższony
Proszę o pomoc w wyjaśnieniu znaczenia nazwiska Byrczek. Pochodzę z Jaworzna, miasta w woj. śląskim, 30 kilometrów od Katowic. W rodzinie się mówiło, że nazwisko jest „jaworznickie”, i wielu Byrczków stąd pochodzi.
Tomasz Byrczek Nazwisko jest odimienne, od imienia zaczynającego się na Byrcz-, to zaś od nazw osobowych typu Byr, Byra, Byrka. Sufiks -ek wskazuje na funkcję patronimiczną, czyli odojcowską (syn Byra). Wskazanie „jaworznickie” ma sens, bo chociaż nazwisko jest obecne dziś w siedmiu województwach (290 nazwisk), to rzeczywiście najczęściej występuje w woj. śląskim, a konkretnie w Jaworznie i okolicy. Gniazdo rodowe było niewielkie, bo ani S. Rospond w „Słowniku nazwisk śląskich”, ani K. Rymut w słowniku „Nazwiska Polaków” tej formy nie odnotowują. Ale warto pamiętać o podpowiedzi S. Bystronia, który nazwisko Byrka (i wiele innych, jak np. Bryndza, Cap, Furtak, Galica, Koma, Watras, obecnych w Beskidzie Zachodnim czy na Śląsku Cieszyńskim) wywodzi z języka rumuńskiego. Wpływy rumuńskie, a nawet szerzej – bałkańskie, przenoszone z biegiem wieków przez pasterzy, są potwierdzone przez etymologów, a choć importy uległy leksykalizacji, czyli mocno wtopiły się w polszczyznę, ich genom pozostaje obcy.
Moje nazwisko brzmi Wieremczuk. Jak się dziś tylko domyślam – bo nikt z moich starszych krewnych już nie żyje – nazwisko pochodzi ze wschodu. Mieszkam na Pomorzu (drugie pokolenie), ale korzenie mamy kresowe. Czy nazwisko pochodzi od słowa „wiara”?
Tadeusz Tak, często radzę, by swe nazwiska wymawiać głośno i je powtarzać, bo bywa, że jego rodowód stanie się zrozumiały. Ale nie zawsze tak się dzieje. Nazwisko Pańskie jest odimienne, do tego starotestamentowe, bo od proroka Jeremiasza. Na Kresach używano też formy Jarema. Znacząca grupa pochodnych charakteryzuje się głoską W na nagłosie, co pokazuje także Pańskie nazwisko. W bazie PESEL jest 90 rodaków używających tego nazwiska.
Panie Przydomku, nauczycielka języka polskiego (trzydzieści lat temu!) powiedziała, że moje nazwisko pochodzi od czasownika nosić, choć brzmi Przeniosło. Ale czytając „Poczet” od wielu lat, czuję, że czasownik mógł mieć różne znaczenia; nie tylko, że ktoś coś przeniósł. Syn sąsiadów, polonista, gdzieś to sprawdzał i powiedział, że przenieść znaczyło też przewyższać.
Adam Przeniosło Nazwisko należy do tych, których pochodzenie nie jest jednoznaczne, bo znaczenie czasownika przenieść jednoznaczne nie jest. Przenieść znaczyło na przykład przesiedlić, zatem nazwisko takie nadawano przesiedleńcom. Metaforycznie znaczyło wyprzedzić (coś, kogoś). W staropolszczyźnie nazwa określała przebaczenie (komuś), albo... poczucie pogardy (dla kogoś). Przenieść oznaczało wreszcie wygadanie się komuś z czegoś albo... zwymiotowanie. A sąsiad zajrzał pewnie do „Słownika dawnej polszczyzny” Stefana Reczka, gdzie znalazł cytat z Macieja Stryjkowskiego: Jeden drugiego strojem przenieść usiłował...
W bazie PESEL jest 946 nazwisk Przeniosło.