Polska ruletka

Rozmowa z prof. LEOKADIĄ ORĘZIAK (*)

– Pracownicze plany kapitałowe nie są II ani III filarem emerytalnym, lecz jedynie zinstytucjonalizowaną formą oszczędzania. Dlaczego państwo tak bardzo zaangażowało się w ten program?

– Kiedy wprowadzano PPK, sugerowano, że pieniądze tam zgromadzone zwiększą naszą emeryturę. Jednak w rzeczywistości nie jest to oszczędzanie na emeryturę i być nie może, gdyż te pieniądze nie będą wypłacane dożywotnio. Wprowadzenie PPK wywalczył sobie sektor finansowy, podobnie jak to było z otwartymi funduszami emerytalnymi. To efekt wieloletniego lobbingu banków, towarzystw ubezpieczeniowych, aby mieć stałe źródło zysku. W tym wypadku jest ono dla nich szczególnie korzystne, gdyż wprost sięgają do pensji pracowniczych, których pewna część jest im przekazywana do tzw. zarządzania. Nie zapominajmy też, że PPK jest również zasilane pieniędzmi pracodawców, jak i środkami publicznymi.

– Czy na powołanie PPK miało wpływ to, że premier Morawiecki był wieloletnim prezesem dużego banku?

– Trzeba na to spojrzeć szerzej. Sektor finansowy silnie oddziaływał na wszystkie rządy. Przecież OFE wprowadzono za rządów Akcji Wyborczej Solidarność i Unii Wolności. Związek Solidarność nie tylko zaangażował się we wspieranie OFE, lecz także czerpał korzyści z zarządzania jednym z funduszy emerytalnych. Mimo totalnej klęski OFE w 2018 roku uchwalono ustawę o PPK, a od 2019 roku zaczęła się rekrutacja do tego systemu. Sektor finansowy nigdy nie rezygnuje, nie poddaje się, jeżeli tylko istnieje możliwość zarobienia dużych pieniędzy.

– W przypadku OFE obiecywano emerytury pod palmami. Teraz też cały czas słyszymy, jakie to wielkie korzyści będziemy mieli z PPK.

– W mediach nie znajdziemy żadnych informacji o minusach tego programu.

– A jakie są największe minusy?

– Po pierwsze, koszty dla pracownika i pracodawcy, co pomniejsza zarówno pensje, jak i finanse firmy, gdy dziś przy ogromnych kosztach energii i paliw liczy się każda złotówka. Po drugie, koszty dla budżetu z tytułu tzw. wpłat powitalnych (250 zł) i dopłat rocznych (240 zł) do rachunków w PPK.

Ale o wiele ważniejsza jest kwestia ryzyka. Mówi się, ile można zarobić, ale nikt nie mówi, ile można stracić. Instytucje finansowe, które zarządzają pieniędzmi w ramach PPK, inwestują w papiery wartościowe, głównie w akcje i obligacje skarbowe. Wartość rynkowa tych papierów, zwłaszcza akcji, jest bardzo zmienna. W gospodarce rynkowej kryzysy zdarzają się często. Przypomnę tylko kryzys lat 2007 – 2008, gdy wartość akcji na GPW w Warszawie spadła o kilkadziesiąt procent. Potem przyszła pandemia, a następnie wojna w Ukrainie, które także miały bardzo duży wpływ na osłabienie gospodarki, a w efekcie na ceny akcji. Po drodze mieliśmy wiele mniejszych kryzysów. Tak więc inwestowanie pieniędzy w akcje jest w istocie ruletką, gdzie instytucje finansowe grają naszymi, a nie swoimi pieniędzmi. Nie zapominajmy też o inflacji, która dla takich systemów kapitałowych stanowi poważne zagrożenie. Dane dostępne 3 marca br. na oficjalnej stronie PPK: https://www.mojeppk.pl/stopy-zwrotu-fzd.html pokazują, że wszystkie fundusze miały od 1 stycznia 2022 do 30 listopada 2022 roku ujemne stopy zwrotu, sięgające nawet 16 proc.

– W pierwszych latach istnienia OFE instytucje finansowe zarabiały ogromne pieniądze, a jak to wygląda w przypadku PPK?

– Opłaty za zarządzanie tymi funduszami rocznie maksymalnie mogą sięgać 0,54 proc. zgromadzonych aktywów. W przypadku OFE było to inaczej skonstruowane. Powszechne towarzystwa emerytalne, zarządzające OFE, pobierały opłatę od składki, która w pierwszych latach wynosiła 10 proc., potem 7, a w 2014 r. zmniejszyła się do 1,75 proc. Oprócz tego w OFE pobierana jest opłata za zarządzanie, która dziś nie może być wyższa niż 0,54 proc. rocznie.

– 0,54 proc. to niedużo.

– Może posłużę się już znanymi wyliczeniami. Przy opłacie wynoszącej 0,75 proc. po 40 latach kwota świadczenia będzie niższa o 17 proc., a przy opłacie 1,5 proc. aż o 30 proc. Ale opłaty to nie jedyne korzyści, jakie mają instytucje finansowe zarządzające czy PPK, czy OFE. To przede wszystkim możliwość używania tych środków przez instytucje finansowe przez dziesiątki lat praktycznie na dowolne cele.

– Ale przecież przepisy regulują, w co te instytucje mogą inwestować nasze pieniądze.

– To tylko teoria. Przepisy pozwalają na bardzo dużą swobodę. Jak uczy praktyka, nie da się tego skontrolować, sprawdzić, w jakie firmy inwestowane były nasze środki. Czy nie były to spółki powiązane towarzysko lub kapitałowo z firmami zarządzającymi. Stwarza to wielkie możliwości nadużyć i defraudacji. Mając nasze pieniądze do dyspozycji przez dziesiątki lat, instytucje zarządzające mogą praktycznie zrobić z nimi, co zechcą. Ani w PPK, ani w OFE nikt nie ponosi odpowiedzialności za to, co zostanie wypłacone po latach. Całe ryzyko spada na indywidualnych uczestników tych programów, gdyż ani państwo, ani instytucje finansowe nie dają nam żadnych gwarancji.

– Jeżeli ktoś chciałby wypłacić pieniądze zgromadzone w PPK przed ukończeniem 60 lat, otrzyma tylko ich część.

– Pieniądze z PPK można wycofać w każdej chwili, tylko wówczas zostanie potrącone to, co dopłaciło nam państwo, a od zysków kapitałowych trzeba będzie zapłacić podatek. Żeby niczego nie stracić, musimy ukończyć 60 lat. Wówczas otrzymamy 25 proc. zgromadzonych środków, a pozostałe 75 proc. zostanie nam wypłacone w 120 ratach przez 10 lat. A więc całą kwotę dostaną tylko osoby, które ukończą 70 lat.

– Oficjalna propaganda jest taka, że PPK inwestuje przede wszystkim w bezpieczne i wysoko oprocentowane obligacje skarbowe.

– Rentowność polskich obligacji jest najwyższa w Unii po węgierskich i rumuńskich. Obecnie w przypadku polskich obligacji 10-letnich to 6 proc. rocznie. Ale uczestnicy PPK nie powinni się z tego cieszyć. Im wyższe oprocentowanie obligacji, tym są one bardziej ryzykowne. Musimy więc płacić wyższe odsetki za pożyczki, jakie państwo zaciąga na rynkach finansowych. Rocznie kilkadziesiąt miliardów złotych z budżetu państwa idzie na obsługę obligacji. Tak więc uczestnik PPK z jednej strony dostanie trochę więcej pieniędzy, a z drugiej jako obywatel będzie ponosił ciężar spłaty dziesiątków miliardów zaciągniętych przez państwo kredytów.

– Ile osób jest dziś w PPK?

– 2,5 miliona. – PPK jest programem dobrowolnym, z którego można wyjść, to dlaczego wszyscy pracownicy, którzy nie ukończyli 55 lat, zostali do niego automatycznie zapisani?

– Pomysł dotyczący automatycznego zapisu pracowników to wielkie „osiągnięcie” tzw. ekonomii behawioralnej, służącej faktycznie interesom instytucji finansowych. W normalnych warunkach zwykły człowiek do takiego ryzykownego systemu jak PPK, o którym wiadomo tylko, ile trzeba do niego wpłacić, ale nie wiadomo, ile na końcu się wypłaci, z własnej inicjatywy by się nie zapisał. Ludzie są z reguły pasywni i odznaczają się pewną inercją. I autorzy tego systemu na tym bazują. Jedni pracownicy się nie wypiszą z PPK, bo będą się obawiali reakcji szefów swojej firmy. Inni nie wypiszą się, gdyż

nie mają na to czasu albo nie potrafią wypełnić wymaganej deklaracji. Będą też tacy, którzy przez lata nawet nie będą wiedzieli, że z PPK można się wypisać. Zauważyłam też, że w ostatnim czasie przedstawicielom instytucji finansowych zależy, żeby na temat PPK było jak najciszej. Można powiedzieć, że wielu z nich traktuje pracowników przedmiotowo, a nie podmiotowo, mimo iż zarabiają dzięki zgromadzonym u nich naszym pieniądzom.

– Dlaczego na temat ryzyka związanego z PPK nie ma kompleksowej wiedzy?

– Dlaczego nie informują o tym politycy, zwłaszcza z lewicy, tego nie potrafię zrozumieć. Media prywatne nie informują o istniejących pułapach i zagrożeniach, gdyż wiele z nich żyje z reklam otrzymywanych od instytucji finansowych. Media publiczne tego nie robią, dlatego że PPK jest programem rządowym.

– Na długo przed wprowadzeniem PPK, bo w 1999 roku, wprowadzono OFE. Polska zdecydowała się na wprowadzenie tego systemu, mimo że już wówczas wiedzieliśmy, że to się nie może udać.

– Nasz system był wzorowany na chilijskim, gdzie od 1981 roku instytucje finansowe zarządzają całą składką emerytalną. Efekt prywatyzacji emerytur jest taki, że po 40 latach większość emerytów nie może liczyć nawet na minimalną emeryturę. Pracownicze plany kapitałowe działają na trochę innej zasadzie, ale obawiam się, że za 30 – 40 lat inflacja i kryzysy, które z pewnością się pojawią, spowodują, że uczestnicy PPK otrzymają realnie mniej pieniędzy, niż zostało wpłacone na ich konto. Wskazuje na to także system OFE, który okazał się wielką katastrofą, i szkoda, że dotąd nie udało się go w całości zlikwidować.

– Ile osób zostało w OFE?

– Wpłacających składkę jest 2,5 miliona, ale w OFE dalej są pieniądze 14,8 miliona pracowników.

– Jak to możliwe, skoro rządy PO-PSL i Zjednoczonej Prawicy twierdziły, że OFE jest w fazie szczątkowej.

– Do połowy 2014 roku z OFE wypisało się 85 proc. uczestników. Przeniesiono wówczas 51 proc. aktywów, czyli około 150 mld zł do ZUS-u. Tak więc połowa środków tych, którzy się wypisali, nadal jest w OFE.

– I co się z nimi stanie?

– Na 10 lat przed przejściem danej osoby na emeryturę te pieniądze są stopniowo przenoszone na jej konto w ZUS-ie, tak żeby w chwili nabycia przez te osoby praw emerytalnych wszystkie środki znalazły się w ZUS-ie. Od aktywów znajdujących się ciągle w OFE powszechne towarzystwa emerytalne przez cały czas pobierają opłaty za zarządzanie. Prawie 90 proc. tych środków jest zainwestowanych w akcje. Na koniec 2021 roku w OFE znajdowało się 188 mld zł, a w styczniu 2023 było to zaledwie 165 mld, czyli mniej o 23 mld niż rok wcześniej. Komisja Nadzoru Finansowego podała niedawno, że stopa zwrotu z OFE od 30 września 2019 roku do 30 września 2022 roku wyniosła minus 8,29 proc. Mówię to po to, żeby pokazać, że podobne mechanizmy dotyczą także PPK.

– Wielu polityków w ostrych słowach krytykowało przeniesienie tych 51 proc. aktywów do ZUS-u. Mówiono nawet o złodziejstwie. „Rząd PO-PSL próbował otumanić Polaków i poniósł porażkę. Ta czarna propaganda nie zadziałała – ostatnie badania CBOS pokazują, że 53 proc. ludzi jest przeciwko zagarnięciu tych środków, a tylko 13 proc. to popiera” – oświadczył wówczas Leszek Balcerowicz.

– Nie mam żadnych wątpliwości, że to był bardzo dobry krok. Szkoda tylko, że rząd PO-PSL nie przeniósł do ZUS-u wszystkich środków, likwidując definitywnie OFE. Nie można mówić o żadnej kradzieży, gdyż te pieniądze są w ZUS-ie na subkontach osób, które zostały w OFE i podlegają waloryzacji korzystniejszej niż stopy zwrotu możliwe w OFE. Podkreślmy: żaden uczestnik OFE nie stracił ani złotówki w wyniku transferu do ZUS-u 51 proc. aktywów OFE! Co więcej, pieniądze te także można dziedziczyć.

– Wiele razy mówiła pani publicznie, że z powodu OFE państwo, a więc my wszyscy, zadłużyło się na ponad 300 mld zł, co, uwzględniając inflację, odpowiada mniej więcej pół bilionowi. Jak do tego doszło?

– Gdyby nie było OFE, to składka emerytalna, czyli 19,52 proc. pensji, w całości byłaby odprowadzana do ZUS-u na wypłatę bieżących emerytur. Tymczasem od 1999 roku, kiedy zaczęły funkcjonować otwarte fundusze emerytalne, prawie 40 proc. tej składki szło do OFE i zabrakło pieniędzy na wypłaty emerytur z ZUS-u. Państwo musiało pożyczać te pieniądze na rynkach finansowych. W 2010 roku ta kwota razem z kosztami obsługi wyniosła prawie 30 mld zł rocznie, a w sumie od roku 1999 do 2014 uzbierało się ponad 300 mld. Zmiany w OFE były konieczne, by zatrzymać lawinę zadłużenia publicznego i chronić interesy obecnych i przyszłych emerytów.

KRZYSZTOF RÓŻYCKI

(*) kierownik Katedry Finansów Międzynarodowych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, autorka dwóch fundamentalnych pozycji naukowych: „Prywatyzacja emerytur” (2021) oraz „Pension Fund Capitalism” (2022). W latach 2014 – 2015 członek Komisji Doradczej ds. Systemu Emerytalnego przy prezydencie Chile Michelle Bachelet

Rys. Tomasz Wilczkiewicz