Nie tylko świat artystyczny musi się uczyć świata religijnego i jego wrażliwości. Dobrze byłoby, aby także ludzie wiary uczyli się spoglądać oczami artystów

żej, czy coś innego z tej sfery – nie jest znakiem czy symbolem jak każdy inny. Mają oni do tych znaków nie tylko odniesienie natury emocjonalnej czy sentymentalnej, ale relację natury religijnej. Obdarzają je czcią, kultem, często nabożnym uwielbieniem.

Ta relacja między uświęconym przedmiotem a tym, do czego się ten przedmiot odnosi, nie będzie opisywana słowami znak, symbol, przedstawienie, ale obecność czy uobecnienie. Wystarczy poczytać kazania kard. Wyszyńskiego czy kard. Wojtyły z czasów nawiedzenia kopii Obrazu Jasnogórskiego, wktórych – mając świadomość trudności językowych – próbują oni wyrazić przekonanie ludu co do obecności samej Maryi, a nie tylko obrazu. I nie były to wypowiedzi metaforyczne. W systemie fundowanym na wierze takie wypowiedzi mają sens, nawet jeśli postronnemu świadkowi (np. artysty) mogą wydawać się niezrozumiałe.

W muzeum jak w kościele

Wtym kluczu chciałbym właśnie zinterpretować fakt zorganizowania modlitwy wCentrum Sztuki Współczesnej. Człowiek wierzący, dla którego krzyż nigdy nie jest artefaktem kulturowym, lecz zawsze symbolem wiary, reaguje na niego modlitwą. I może czynić tak w każdej sytuacji. Nie dziwią mnie osoby, które wmuzeach wykonują modlitewne gesty wobec ikon, a zdarza się to wcale nierzadko. Te święte obra- zy dla nich nie „umarły” po przeniesieniu do galerii. Także dla tych ludzi ten krzyż z filmu wideo nie przestał być znakiem świętym. Jedyną według nich właściwą reakcją jest modlitwa.

Muszę przyznać, że sam miewam podobne doświadczenie, gdy na przykład oglądam wystawę średniowiecznej sztuki sakralnej. Jeżeli dla kogoś naturalnym miejscem dla relikwiarzy, madonn, monstrancji czy całych ołtarzy jest przestrzeń kultu, spacerowanie między nimi w sali muzealnej bywa doświadczeniem trudnym. Nikt przecież tego nie tworzył po to, by oglądać, ale po to, by służyły kultowi, liturgii, modlitwie. Moja świadomość kapłańska idzie tutaj przed artystyczną. Nie przypuszczam, by modlący się wCSW byli stałymi bywalcami w muzeach czy galeriach, na pewno nie wgaleriach sztuki współczesnej. Paradygmat kultycznej, a nie artystycznej interpretacji tego, co widzą, jest więc dla nich jedynym możliwym. I ja to rozumiem.

Czy da się wziąć pod uwagę tę okoliczność? Wojciech Kozłowski, dyrektor BWA wZielonej Górze, napisał na swoim blogu o modlących się wCSW: „Tamci ludzie po prostu z założenia nie wchodzą w dialog, mają swoje ugruntowane przekonania, myślę, że wierzą, że czynią dobro. Nie solidaryzuję się z nimi, ale jestem wstanie zrozumieć ich motywacje”. Właśnie tak. Onic innego nie apeluję, jak tylko o zrozumienie motywacji, o uznanie czyjejś wrażliwości i – być może – wzięcie jej pod uwagę przy kolejnej okazji. Tak, to prawda, w pewnym sensie jest to apel o autocenzurę.

Ścierwo, które już nie obraża

Czyż wżyciu wielokrotnie nie powstrzymujemy się od czynów czy słów, nawet neutralnych, tylko po to, by nie zranić drugiego człowieka ijego uczuć? Czy elementarne poczucie odpowiedzialności za słowo oraz konieczność liczenia się z cudzą wolnością i wrażliwością nie obowiązują wszystkich, także tych korzystających zwolności słowa, ekspresji czy prawa do krytyki? Wuchwale Sądu Najwyższego RP zlistopada ubiegłego roku czytamy: „Nie jest więc tak, że wolności człowieka, czy to wpostaci wolności religijnej, czy też wolności wyrażania opinii, w tym również wolności artystycznej, są nieograniczone, bowiem granice dla nich zawsze stanowią inne wolności. Stwierdzić zatem należy, że nie sposób wykazać (…), iż co do zasady można przyznać prymat wolności słowa czy też wolności wypowiedzi artystycznej nad prawem do poszanowania uczuć religijnych i odwrotnie”. Nie chciałbym jednak sprowadzać problemu wyłącznie do konfliktu między wolnością artystyczną awolnością religijną. Problem wydaje mi się owiele bardziej fundamentalny. Chodzi raczej o coraz większe przyzwolenie na publiczne znieważanie bez względu na to, czy chodzi ouczucia religijne, patriotyczne, pamięć ozmarłych czy zwykłą ludzką godność.

Niestety, pogarda względem ludzi ma ostatnio miejsce w majestacie prawa i państwowego urzędu. Niedawno sędzia Alina Krejza-Aleksiejuk z Sądu Rejonowego w Białymstoku, która sądziła funkcjonariusza straży granicznej za antyczeczeńskie wpisy w internecie, uznała m.in., że sformułowanie „pasożytnicze ścierwo” to jedynie dozwolona opinia, a nie zniewaga. Skoro słowo „ścierwo” używane jest w literaturze, jest także usprawiedliwione w debacie publicznej, której formą są wpisy na forach internetowych czy posty na Facebooku. Słusznie pytała prof. Ewa Łętowska na łamach „Gazety”: „Ciekawa jestem, czy sędzia byłaby skłonna uznać za opinię, gdyby ktoś stwierdził, że sędziowie to ścierwa? I jak czułaby się, gdyby ją nazwano ścierwem, a inny sędzia uznał to za opinię czy pogląd?”. Otóż łatwość, z jaką przychodzi nam znieważać innych, jest wprost proporcjonalna do braku osobistej relacji do osoby obrażanej czy znieważanej rzeczy.

Przebić się poza skandal

Debata publiczna musi się odbywać w poczuciu odpowiedzialności. I to są prawdziwe standardy europejskie, a nie – jak się czasami sugeruje – zupełny brak granic. Bardzo często słyszę, że artyście wolno wszystko. Nikomu nie wolno wszystkiego, także artyście, który – mimo że nazywany jest kapłanem sztuki – wcale nie stoi ponad społeczeństwem. Wystarczy przejrzeć orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Pojawiają się w nich stwierdzenia jednoznacznie mówiące, że korzystanie ze swobody wypowiedzi „pociąga za sobą obowiązki i odpowiedzialność (…) włącznie z obowiązkiem unikania tak dalece, jak to możliwe, wypowiedzi, które są (…) w sposób nieuzasadniony obraźliwe oraz bluźniercze”.

Mówiąc krótko, artysta powinien liczyć się z odbiorcą. A jeśli mimo świadomości, że jego działanie może zostać odebrane jako znieważające, decyduje się je podjąć, niech nie udaje zaskoczonego potencjalnymi reakcjami. Wrażliwość ludzi jest bardzo zróżnicowana. Co więcej, czasami nieprzewidywalna. Jeśli artysta ma prawo obrażać, odbiorca ma prawo czuć się obrażony. Niestety, bywa, że ten stan wyraża wakcie zniszczenia obraźliwego według niego dzieła – tak jak to się niedawno stało wCentrum Sztuki Współczesnej.

We wspomnianej wyżej uchwale Sąd Najwyższy przytacza opinię polskiego konstytucjonalisty Lecha Garlickiego, według którego wypowiedź artystyczna nie może być „bez powodu obraźliwa dla innych”, bo wtedy „nie przyczynia się do jakiejkolwiek debaty publicznej”. Wiele można podać przykładów na to, że niejedna prowokacja do żadnej rzeczowej debaty publicznej się nie przyczyniła. Wypowiedź Dody nie spowodowała dyskusji o autorstwie Biblii, wkładając flagi w psie ekskrementy, Kuba Wojewódzki nie otworzył nowej karty w debacie o patriotyzmie, a performance Nergala drącego Biblię nie sprowokował do dyskusji oroli chrześcijaństwa.

We wszystkich tych przypadkach poczucie znieważenia, obrazy czy braku elementarnego szacunku czyniły wszelką dyskusję na temat meritum sprawy prawie niemożliwą. Mało kto przebił się poza skandal, choć trzeba uczciwie przyznać, że – na przykład jeśli chodzi o pracę Markiewicza – pojawiły się także interesujące interpretacje w środowisku katolickim, jak np. komentarz Ewy Kiedio na blogu Laboratorium „Więzi”. Takich prób jest jednak mało, zbyt mało. I tutaj trzeba się uderzyć w katolicką (także kapłańską) pierś tych, którzy bardziej skłonni są do natychmiastowego potępiania artystów niż próby podjęcia trudu ich zrozumienia.

Bo to nie jest tak, jak można by pochopnie sądzić po tym, co napisałem: że to tylko świat artystyczny musi się uczyć świata religijnego i jego wrażliwości. To jest zadanie domowe do odrobienia dla obu stron. Dobrze byłoby, aby także ludzie wiary uczyli się spoglądać oczami artystów. W jakimś zakresie konflikt między tymi światami jest moim zdaniem nieunikniony, ale to nie znaczy, że nie mamy moralnego obowiązku poznawać się i uczyć się szanować wzajemnie swoje zróżnicowane wrażliwości. Być może wówczas łatwiej będzie nam przewidzieć wzajemne reakcje, uprzedzić je, a może nawet zmienić postępowanie. I to nie z obawy przed farbą w ręku obrażonego, ale z szacunku dla jego wrażliwości.