TRZY POSTAWY STRZELCA CZĘŚĆ 3: KLĘCZĄC
Wstrzelectwie i w boju postawa klęcząca to pod każdym względem postawa pośrednia i najmniej komfortowa. W życiu utożsamiana jest z upokorzeniem i zniewoleniem. Dla Bolesława Wasilewskiego taki czas nastał pod koniec wojny i tak naprawdę już nigdy nie przeminął.
Zdradziły go zęby?
Była zima, prawdopodobnie grudzień 1944 roku. – Panie Marylku, aresztują tego pana – usłyszał Marian Markiewicz („Maryl”) od młodej dziewczyny mieszkającej obok, która pokonała kawał drogi, by go ostrzec. Wiedział, o którego pana chodzi, słyszał, że jego były dowódca ukrył się w dużym domu z ogrodem u rodziny Mickiewiczów, naprzeciwko jego mieszkania. Pobiegł przez siarczysty mróz z pistoletem i granatem pod ubraniem, ale gdy zjawił się na miejscu, mógł tylko bezradnie z ukrycia obserwować stojący na ulicy furgon, a potem kilku enkawudzistów wyprowadzających ubranego w kożuch „Bustromiaka”. Kilkanaście miesięcy temu składał przed nim akowską przysięgę, z jego polecenia wykonywał wyroki, latem wyprowadził go z Surkontów, ale teraz nic nie mógł pomóc. Gdyby użył granatu, zabiłby także swojego kapitana, a pistolet był w tej sytuacji jeszcze mniej pożyteczny. Tak aresztowanie Bolesława Wasilewskiego opisywał jego podkomendny „Maryl”. Według jego relacji stało się to w Wilnie w Białym Zaułku – małej uliczce schowanej w zakolu Wilejki w dzielnicy Zarzecze. Ledwie kwadrans od Śródmieścia, a jednak na uboczu. Z pozoru doskonałe miejsce dla kogoś, kto chciał się ukryć.
Jan Erdman w książce „Droga do Ostrej Bramy” podaje inne szczegóły. Zgodnie z jego opisem, „Bustromiak” został zatrzymany w sowieckiej obławie – choć był przebrany za chłopa i mówił po białorusku (wiemy, iż poznał podstawy tego języka na studiach), enkawudziści zorientowali się, że nie jest tym, na kogo chciał wyglądać. Zdradziły go dwie złote koronki na zębach w górnej szczęce. Chłopi takich nie nosili…
To wersja być może zweryfikowana przez Bolesława Wasilewskiego (po latach rozmawiał z autorem) i bliższa tej przedstawianej przez historyka Kazimierza Krajewskiego, według którego do zatrzymania Bolesława Wasilewskiego doszło w rejonie Ejszyszek, czyli ok. 65 km od Wilna. Miało być ono konsekwencją akcji oddziału „Krysi”, który grudniu na własną rękę, czyli bez wiedzy dowództwa, przeprowadził atak na miejscową placówkę NKWD i uwolnił przetrzymywanych w niej więźniów. W odwecie okupanci spacyfikowali całą okolicę, zatrzymując kilkaset osób, w tym kadrę AK z tego regionu i kpt. Wasilewskiego. Zgodnie z meldunkiem naczelnika sowieckiej grupy operacyjnej akcję przeprowadzono 19–24 grudnia 1944 roku (Edrman za datę zatrzymania podawał styczeń 1945).
Wersje zatem znacząco się różnią. Która jest prawdziwa? Na pewno obecność ówczesnego „Smutara” w rejonie Ejszyszek – jako pełniącego obowiązki dowódcy Okręgu Nowogródek – wydaje się prawdopodobna, ale łatwo sobie wyobrazić także powody, dla których ukrywający się przed sowietami oficer znalazł się w Wilnie (rodzina, przygotowanie do ewakuacji, legalizacja). Może istnieje więc wytłumaczenie, które pogodziłoby opowieść naocznego światka z ustaleniami bądź hipotezami autorów? Jeszcze jedna tajemnica do rozwikłania.
Bolesław Wasilewski to jedna z najwybitniejszych postaci sportu strzeleckiego lat 50., a strzelanie w trzech postawach to jedna z konkurencji tej dyscypliny. Ale też symbol życia oficera, który służył w WP przedwojennym, podziemnym i „ludowym”, który musiał strzelać do Niemców i NKWD, który dla nich także był żywym celem. I choć kilka razy go trafili, nie zabili. Nie posiedli sztuki celnego strzelania w takim stopniu, jak on.
Gra o życie
– My wsio znajem, gowori prawdu – tak zaczęło się pierwsze przesłuchanie innego oficera AK, kpt. „Jeża”, który opisał je po latach w książce „Na zew ziemi wileńskiej”, ale jest wielce prawdopodobne, że tę formułkę usłyszał także Bolesław Wasilewski. Tak dla wielu zaczynała się gra z NKWD. Gra o życie.
Możemy założyć, że przygotował się na nią, na ile tylko mógł. Z aresztowaniem liczyć się musiał, bo zima 1944/45 była na Kresach czasem prawdziwego terroru. NKWD urządzało łapanki na Polaków, nieważne było nawet, kto jakimi dokumentami się posługiwał, bo sowieci potrafili podrzeć je na oczach okazującego. Ludzie byli zamykani w więzieniach i poddawani torturom, zsyłani na Syberię, czasem nawet rozstrzeliwani na miejscu. Najgorzej mieli ci schwytani z bronią w ręku, ale generalnie każdy, kto nie nosił munduru armii Berlinga, był potencjalnym „bandytą” albo dezerterem. On, człowiek, który nawet w treningu strzeleckim nic nie pozostawiał przypadkowi, który dodatkowo zdobył bezcenne doświadczenie w dwuletniej pracy wywiadowczej, na pewno w tej sytuacji przygotował sobie legendy na różne okoliczności.
Sowieci, wbrew temu, co mówili, nie wiedzieli wszystkiego. Ale wiedzieli bardzo dużo i stale poszerzali tę wiedzę. Wspomnianemu „Jeżowi” przedstawiono jego postrzelany z pepeszy mapnik. A był to dowódca, którego oddział rozbito tego samego dnia (19 sierpnia 1944), kiedy raptem trzy kilometry dalej „Bustromiak” ledwie ocalił swój w Poddubiczach, i który uczestniczył w tych samych odprawach.
Raczej trudno zatem zakładać, by Bolesław Wasilewski – nawet jeśli został zatrzymany nieco przypadkowo i nie od razu rozpoznany – zdołał ukryć, że jest oficerem AK. NKWD w tym czasie raczej rzadko dysponowało zdjęciami (on zresztą najwyraźniej unikał obiektywu, bo do dziś w publikacjach nie sposób znaleźć jego fotografię z partyzanckich czasów), jeszcze rzadziej nazwiskami, bo tymi w konspiracji nikt się nie posługiwał. Musiało więc przypisać zatrzymanego do pseudonimu – albo na podstawie wskazania przez kogoś trzeciego, albo rysopisu.
Czy i ewentualnie w jakim stopniu udało się to w przypadku Bolesława Wasilewskiego? Wiadomo, że jako „Bustromiak” był znany bardzo wielu ludziom – kilkuset żołnierzom swojego batalionu i oddziału Puszcza, łączniczkom, funkcyjnym obu okręgów, ludności cywilnej, a po wpadce kancelarii „Kotwicza” NKWD miało świetne rozeznanie w strukturze organizacji, treści rozkazów i meldunków. Ryzyko zdemaskowania i powiązania go z Surkontami było więc duże. Ale już jako „Zoję” (który w roli szefa wywiadu negatywnie zasłużył się agentom NKWD i partyzantce sowieckiej) i „Smutara” (który będąc na szczycie siatki konspiracyjnej okręgu mógł być pociągnięty do odpowiedzialności za akcje przeciw sowietom) znało go znacznie mniej osób, był bowiem głęboko zakonspirowany. To mogło mieć kluczowe znaczenie. Powiązanie go ze wszystkimi trzema funkcjami mogło oznaczać wyrok śmierci, brak powiązania dawał szansę na ocalenie.
Szczegółów nie poznamy pewnie nigdy, ale na pewno z chwilą zatrzymania zaczęły cztery najgorsze miesiące w życiu Bolesława Wasilewskiego. Wiadomo, jakimi metodami wymuszali zeznania funkcjonariusze NKWD, ale na tym tortury się nie kończyły. Więźniowie byli przetrzymywani w fatalnych warunkach. Totalnie wygłodzeni, dostający do jedzenia pomyje, sami żywcem zjadani przez roje pluskiew, stłoczeni, wymarznięci, schorowani, mogący skorzystać z toalety raz na dobę, będący na skraju wyczerpania fizycznego i psychicznego. Zapewne na początku trafił do celi w centrali NKWD przy Placu Katedralnym, kilkaset metrów od siedziby Akademii Nauk Politycznych, w której kiedyś studiował i m.in. uczył się w teorii, czym jest ZSRR, nie wiedząc jeszcze, że w przyszłości dowie się tego także w praktyce. Potem w zależności od tego, do mu zarzucano, mógł zostać przewieziony do więzienia na Łukiszkach, Antokolu lub do gmachu NKGB (wywiad i kontrwywiad zagraniczny) – wszystkie były przepełnione Polakami. Ten ostatni mieścił się przy ulicy Mickiewicza, przemianowanej wtedy na Stalina, w przedwojennej siedzibie sądów. Obok, oddzielona niewielką uliczką o nazwie Ofiarna, stał budynek jego dawnego gimnazjum im. Lelewela…
To w siedzibie NKGB przetrzymywano m.in. ppłk. „Wilka” – jego dawnego dowódcę z Okręgu Wileńskiego, z którym w czasie konspiracji krył się na cmentarzu, i późniejszego głównodowodzącego operacją „Ostra Brama”, podstępnie internowanego wraz z grupą oficerów po wyzwoleniu miasta. Dla „Wilka” drzwi celi pozostały zamknięte,
ale dla niektórych z różnych powodów sowieci je uchylali. NKGB wypuściło mjr. „Jaremę”, który dostał od dowódcy misję wypracowania warunków, na których żołnierze AK wyjdą z lasów i unikną przelewu krwi. Obok niego zwolniono kilku oficerów mu pomagających, w tym kpt. „Jeża”. I to właśnie dzięki kapitanowi znamy treść grypsu „Jaremy” do „Wilka” z pierwszej połowy kwietnia 1945 roku, w którym jest wzmianka: „Żołnierzy z AK znajdujących się w więzieniu grupkami sądzą. Wyroki dość srogie – 10 lat minimum. Są dwa wyroki śmierci, ale nie wykonane. «Bustromiak» zwolniony, ale go jeszcze nie widziałem. Czterech oficerów z grupy internowanych zwolniono do Berlinga – kogo nie wiem”.
A więc ocalał. Nic nie wiadomo, aby i on dostał jakąś misję, nie ruszył też do komisji poborowej „ludowego” wojska. Najwyraźniej w jakimś stopniu zdołał sowietów wywieźć w pole.
Pożegnanie z Wilnem
Odzyskał wolność, ale zdrowie odzyskiwał jeszcze długo. – Ojciec wyszedł z więzienia w fatalnym stanie, jego całe ciało było poranione od ukąszeń pluskiew – przypomina sobie z rodzinnych opowieści Ewa Kubicka, córka Bolesława Wasilewskiego. Nie tylko rany mu doskwierały. W spisanym później życiorysie wspomniał o „długotrwałych i męczących, kolejno po sobie następujących chorobach”, które leczył aż pół roku. Przytoczył ich łacińskie nazwy, stąd wiemy, że chodziło o płatowe zapalenie płuc i reumatoidalne zapalenie stawów.
Tymczasem leczenie musiało jednak poczekać. Na wolności zastał zupełnie nową rzeczywistość. Już oficjalnie ogłoszono, że na mocy postanowień z Jałty Wilno i całe kresy wschodnie przypadły ZSRR, a Polska ludność zostanie przesiedlona za Bug. Decyzją rządu londyńskiego i Komendy Głównej Armia Krajowa została rozwiązana. Wcześniej oficerom zapowiadano, że samowolne przekroczenie linii Curzona zostanie uznawane za dezercję, teraz stawało się nieuniknione.
W jego przypadku lepiej było się pospieszyć, zanim NKWD/NKGB nie znajdą na niego czegoś nowego. Gdy tylko jako tako doszedł do siebie, zapewne skierował się do punktu repatriacyjnego (gdzie kluczowe stanowiska obsadziła AK), uzyskał odpowiedni dokument i w maju 1945 roku jednym z licznych pociągów opuścił ziemie, na których spędził większość życia.
Z jego akt wynika, że w podróż wyruszył sam. Zamieszkał w podłódzkiej wsi Antoniew, ale jeszcze w lutym 1946 roku w rubryce „stan cywilny” pisał, że nie zna miejsca pobytu żony i synka. Może rzeczywiście tak było. Odkąd w lipcu 1944 roku ruszał w pole, Helena z małym dzieckiem była zdana na siebie. Nie wiadomo, czy potem się widzieli, czy mieli od siebie jakiekolwiek wieści. Można sobie wyobrazić, co czuli, gdy jedno nie wiedziało nawet, czy drugie ciągle żyje. Nie da się jednak wykluczyć, że znaleźli się wcześniej, ale wolał tego nie ujawniać, żeby jej nie narażać. Był wolny, ale wciąż nie był bezpieczny.
Choć AK formalnie nie istniała, to istnieli jej żołnierze. Wojna w Europie właśnie dobiegła końca, ale wielu akowców nie chciało bądź nie mogło wyjść z lasu. Trwały prześladowania. Potajemnie zawiązywano nowe struktury podległe rządowi na uchodźstwie. Taką siatkę tworzyło też ewakuowane z macierzystego terenu dowództwo Okręgu Wileńskiego. Łudzono się jeszcze nadzieją, że jest możliwy konflikt aliantów zachodnich z ZSRR i że nowy reżim okaże się krótkotrwały, jak te z 1939 i lat późniejszych. Zadaniem tej siatki, bardziej politycznej niż wojskowej, była też m.in. pomoc byłym żołnierzom AK w legalizacji. Dlatego środowiska akowskie postarały się o wprowadzenie swoich ludzi do Państwowych Urzędów Repatriacyjnych.
Na początku września 1945 roku w łódzkim PUR odbyła się narada najwyższych oficerów AK z Wileńszczyzny, m.in. dowódcy organizacji ppłk. Antoniego Olechnowicza („Pohorecki”), w której wziął udział także Bolesław Wasilewski. Informację o tym można znaleźć w aktach jednej ze spraw przeciwko ośrodkowi wileńskiemu i jego oficerom (w tej głównym oskarżonym był Jerzy Łoziński) prowadzonej kilka lat później. Tak więc, wbrew temu, co piszą dziś historycy, „Bustromiak” jeszcze długo po aresztowaniu nie czuł się zwolniony z obowiązku.
Możliwe jest natomiast, że wspomniane spotkanie było dla niego ostatnim aktem udziału w konspiracji. Głównym tematem odprawy musiał stać się rozkaz szefa Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, płk. „Radosława” (Jan Mazurkiewicz), a więc najwyższego wówczas dowódcy podziemia poakowskiego: „polecam wszystkim podległym mi oddziałom (…) przejść definitywnie z podziemia i konspiracji do jawnej, twórczej, pożytecznej pracy dla odrodzonego państwa”.
To był kolejny przełom. Według jednych źródeł, „Pohorecki” zabronił swoim oficerom zastosować się do tego rozkazu, według innych kwestię ujawnienia pozostawił do wyboru każdego z nich, z zastrzeżeniem, że nie może to nikomu zagrozić.
Musieli podejmować dramatyczne decyzje. Honor i wierność ideałom ścierały się z odpowiedzialnością za los własny, rodzin, żołnierzy. Gotowość do ofiar konfrontowała się z sensem ich ponoszenia. Płonna nadzieja na zmianę sytuacji politycznej walczyła z do bólu realnym porozumieniem aliantów z sowietami. Historia odpowiedziała na pytanie, kto w swoich rachubach się pomylił, a kto pozostał racjonalny, ale i to zrobiła w bardzo przewrotny sposób. Kilku oficerów z Wilna, którzy pozostali w konspiracji, w przyszłości dało się złamać i podjęło współpracę ze służbami bezpieczeństwa, co m.in. „Pohorecki” przypłacił wyrokiem śmierci. Z kolei „Radosław”, który namawiał podkomendnych do ujawnienia, wkrótce sam na długie lata trafił do więzienia.
Bolesław Wasilewski chciał takiego losu uniknąć. 15 października 1945 roku stawił się przed komisją likwidacyjną i ujawnił się jako żołnierz Armii Krajowej.
Upodlenie
Prawdziwa cena, jaką przyszło zapłacić za względny spokój, była bardzo wysoka. Musiał się wyrzec niemal wszystkiego, co wcześniej robił i w co wierzył.
A jednocześnie zataić przyznać się nie mógł.
Bo ujawnienie to nie był koniec, a dopiero początek gry o przetrwanie w nowej Polsce. Zabezpieczało go tylko przed zarzutem nieujawnienia, ale nie gwarantowało, że nikt nie będzie się nim interesował. W arkuszu ewidencyjnym podał pobieżne dane i chyba zmyślony pseudonim „Bystryn”, musiał się więc liczyć z tym, że jego przeszłość będzie badana. Po kilku miesiącach życia w zawieszeniu 1 marca 1946 roku postanowił skierować swoje kroki tam, gdzie… lustracja była pewna – do wojska. Może uznał, że pod latarnią jest najciemniej, może nie widział dla siebie przyszłości poza armią. To było wyzwanie, bo takich jak on tam nie chcieli. Przez lata dobierał fałszywą tożsamość tak, by wzbudzać jak najmniej podejrzeń, teraz musiał posługiwać się własną, która sama w sobie czyniła go podejrzanym. Trzeba było nagiąć ją do nowej rzeczywistości i mieć naniewykluczone, to, do czego dzieję, że uda się ukryć to, co najbardziej niebezpieczne.
21 kwietnia 1946 roku ponowił podanie o przyjęcie do służby czynnej, tym razem adresując je do szefa Departamentu Personalnego gen. Stanisława Zawadzkiego. Upokorzeniem był już sam fakt, że on, przedwojenny oficer aspirujący do Wyższej Szkoły Wojennej, który w boju zasłużył na awans do stopnia majora (o tym za chwilę), kajał się przed człowiekiem, który w dwa lata od szeregowca został zrobiony generałem. Ale nie takim upokorzeniem, jak to, co musiał napisać. „Większość b. ofic. sł. st. słusznie będzie zdemobilizowana jako element nie dający gwarancji silnego szkieletu trwało-demokratycznej armji (pisownia oryginalna – przyp. red.). Jako syn robotnika, usilną pracą, pozbawiony protekcji, prześladowany w przeszłości przez zawsze krzywdzące ustosunkowanie się b. klik wojskowych, dowodem czego było celowe niedopuszczenie mnie jako aktualnego rekordzistę i mistrza Polski w strzelaniu do zawodów międzynarodowych – wytrwale dążyłem do celu mych marzeń – pogłębiając wiedzę wojskową. Nie danym mi było być w Armji Polskiej, walczącej przy boku Wschodniego Sprzymierzeńca, lecz jako polak musiałem należeć i walczyć z okupantem niemieckim w jedynie istniejącej na terenach Wileńszczyzny org. polskiej – jak się później okazało A.K., nie wiedząc przez zakłamanie przełożonych konsp. o istnieniu A.L.”.
że ktoś mu podyktował, co ma napisać. W swoim podaniu powołał się na „najlepszy element” dawnych wileńskich pułków (1, 5 i 6), obecnie służący w „ludowym” WP, który miał zaświadczyć za prawdziwość jego słów. W 6 pp przed wojną służył sam Zygmunt Berling. Nawiązanie do tych formacji mogło więc mieć zarazem charakter symboliczny, jak i bardzo konkretny. Może spotkał kogoś z podobną przeszłością, kto chciał mu pomóc i mógł to zrobić.
Robotnicze pochodzenie, brak ideowych związków z sanacją i strzelectwo – to była karta, na którą postanowił grać. „Zawdzięczając moim, a ogółowi nieznanym metodom, jestem od 36 r. aktualnym rekordzistą Polski w strzelaniu z broni wojskowych – w 1938 r. wyrównałem rekord światowy. (…) Jestem głęboko przekonany, że właśnie w wojsku najlepiej będę wykorzystanym i najbardziej się przysłużę Ojczyźnie wiedzą woj„jary”, skową, doświadczeniem bojowym oraz organizacją i postawieniem na odpowiednim poziomie strzelectwa w kraju” – pisał.
Deklaracje to jedno, a rzeczywistość drugie. Dlatego w jego życiorysie i arkuszu personalnym wiele rzeczy musiał pozmieniać. Datą wstąpienia do AK jest sierpień 1941 roku, podczas gdy w rzeczywistości stało się to już pod koniec 1939 roku. Koniec pracy konspiracyjnej miał nastąpić 18 lipca 1944 roku „na wiadomość o rozbrajaniu oddziałów A.K.”, a potem rzekomo zajmował się pracą w Nowej Wilejce w dziale uruchomienia instalacji elektrycznej. Jak było, wiemy. „Wschodni sprzymierzeńcy”, do których strzelał pod Surkontami i którzy zabili mu brata, byliby mocno zdziwieni, gdyby mogli to przeczytać… Nie przyznał się też do bycia adiutantem dowódcy Okręgu Wileńskiego, ani tym bardziej do pełnienia funkcji szefa wywiadu w Okręgu Nowogródzkim. Oficjalnie był tylko kadrowym dowódcą 5 pp (Wilno) oraz kierownikiem opieki społecznej i szefem wewnętrznej łączności konspiracyjnej (Nowogródek).
Jak na ironię, mogły go zdradzić odznaczenia i awanse. W 1945 roku w rozkazie Komendy Okręgu Nowogródzkiego antydatowanym na 28 października 1944 został (po raz drugi) odznaczony Krzyżem Virtuti Militari klasy V jako „bohaterski dowódca w walce z bolszewikami w Puszczy Ruskiej i pod Surkontami”. W tym samym piśmie cztery pozycje niżej wymieniony został ppor. jego brat… Ten rozkaz w każdej chwili mógł wpaść w ręce organów bezpieczeństwa. Sam, w opisie do tego odznaczenia, powołał się na depeszę radiową Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju z 10 września 1944 roku, która była już nie do zweryfikowania. Dwa miesiące później (11 listopada), gdy według własnych deklaracji od prawie czterech miesięcy nie miał już nic wspólnego z konspiracją i interesowała go wyłącznie sieć elektryczna, wydany został rozkaz awansujący go do stopnia majora.
To były słabe punkty jego legendy, ale musiał liczyć, że ktoś, kto będzie go weryfikował, ich nie zauważy lub przymknie na nie oko.
Udało się. 19 czerwca 1946 roku na jego arkuszu niebieskim ołówkiem napisano „zmobilizować”.
Powrót na strzelnicę
To była przepustka do normalnego życia. Po miesiącach rozłąki odnalazł rodzinę. Zajął się tym, na czym znał się najlepiej – szkoleniem strzeleckim oficerów. Niedługo spotkał też swojego dawnego rywala z zawodów, mistrza świata z 1931 roku Andrzeja Matuszaka. Poza zamiłowaniem do sportu łączyła ich „niepoprawna” przeszłość. Matuszak także był przedwojennym oficerem, choć w odróżnieniu do Wasilewskiego w kampanii wrześniowej trafił do niewoli. Po wyzwoleniu mógł zostać na Zachodzie, ale zdecydował się na powrót. Przez jakiś czas chodził jednak w mundurze kapitana Polskich Sił Zbrojnych podporządkowanych rządowi londyńskiemu, co pewnie wielu kłuło w oczy. Zostali przyjaciółmi. Postanowili też wskrzesić polskie strzelectwo. Razem opracowali statut Polskiego Związku Strzelectwa Sportowego, a 10 października 1946 roku przygotowali pierwsze spotkanie organizacyjne.
Jakieś pięć lat później wykonane zostało zdjęcie, na którym Bolesław Wasilewski swoi w mundurze z dystynkcjami podpułkownika ozdobionym licznymi beretkami oraz orderem Virtuti Militari. On uśmiechnięty, wokół niego równie pogodne dziewczęta w dresach, dwie trzymają go pod rękę, po bokach widać kilku innych oficerów. To grupa strzelców ówczesnego CWKS skupiona wokół swojego mistrza i bohatera. Sielanka.
Jednak tak naprawdę odetchnął tylko na chwilę. Człowiek z jego przeszłością nie mógł tak po prostu się od niej odciąć.