=ašto banane uznemiravaju puritance
OTVARANJE 22. FILMSKOG festivala u Motovunu (23 - 27. jula) obeležile su banane. Direktor festivala Igor Mirković izjavio je da se i ove godine na festivalu brani neotuđivo pravo umetnika da se izrazi, a potom je prikazan video o nedavnom izbacivanju rada “Potrošačka umetnost” poljske umetnice Natalije LL iz Narodnog muzeja u Varšavi, zbog sugestivnog načina na koji žena jede bananu. U to ime gledaocima u Motovunu su podeljene banane i njihovim podizanjem u vazduh svečano je otvoren festival.
Zanimljivo je da od 1973 do 1975, kada su nastali video i foto radovi “Potrošačka umetnost” Natalije LL, oni nisu bili cenzurisani. Video predstavlja žene u toplesu koje na erotski sugestivan način uživaju u bananama, sladoledu i viršlama. Šezdesetih i sedamdesetih godina Natalija LL je bila jedna od prvih umetnica feministkinja koja je javno kritikovala iskorišćavanje žena kao seksualnih objekata i mušku dominaciju. Kritičari su ocenili da je njen rad ne samo feministički komentar već i simbol slobode, s obzirom na to da je sedamdesetih u komunističkoj Poljskoj vladala oskudica u bananama.
Međutim, njen rad nije smetao vlastima u to hladnoratovsko vreme. Četiri i po decenije kasnije našli su se dežurni puritanci koji su se žalili Narodnom muzeju i on je uklonio iz postavke ovaj i još dva dela iz 2005: “Pojava Lu Salome” Katažine Kozire na kojoj žena šeta na povocu dvojicu muškaraca u kostimima pasa i video “Deo XLIII. Tele igra” umetnicâ performansa Karoline Viktor i Aleksandre Kubiak.
Direktor muzeja Ježi Mižiolek, koga je desničarska vlada imenovala na tu funkciju pre godinu dana, napomenuo je da neke teme, poput pola, ne bi trebalo prikazivati eksplicitno i dodao da su video-radovi uklonjeni jer je njihov sadržaj bio uznemiravajući za mlađu publiku. Demantovao je da je postupao po naredbi vlade, kako su neki poljski mediji pretpostavili.
Ubrzo nakon uklanjanja radova oko hiljadu ljudi okupilo se ispred muzeja i protestovalo protiv cenzure. Mnogi su na društvenim mrežama delili selfije sa bananama (#bananagate), a podrška je stigla od brojnih umetnika i kustosa. Dela su vraćena, doduše nakratko, jer je u toku reorganizacija galerija umetnosti 20. i 21. veka.
Povodom ovog događaja likovni kritičar “Gardijana” Džonatan Džouns pronašao je još nekoliko primera u istoriji umetnosti na kojima su prikazane banane, na manje ili više “uznemiravajući” način, zapitavši se zašto je samo umetnica cenzurisana što voli banane, kad su umetnici već više od veka fascinirani ovim voćem.
Bananu je među prvima naslikao francuski umetnik Pol Gogen na delu “Obrok / Banane” iz 1891. Na prvi pogled nema ničeg seksualnog u načinu na koji je Gogen naslikao masivni grozd banana. U vreme nastanka slike on je upravo bio stigao na Tahiti, na putu samootkrivanja i izgleda da je bio opčinjen voćem na koje evropsko oko tada još nije bilo naviknuto. Banane u boji rđe i limete dominiraju stolom za kojim tri dečaka sede i čekaju obrok. “Uzevši u obzir Gogenov arogantni karakter i aktove žena koje će kasnije slikati na Tahitiju, nećemo pogrešiti ako u ovim voćkama vidimo simbol njegovog kreativnog nabreknuća dok razmišlja o umetničkoj i erotskoj gozbi koje je sebi obećao”, ocenio je Džouns.
U vreme kada je 1913. Đorđo de Kiriko naslikao svežanj banana na svom platnu “Neizvesnost pesnika”, one su već bile prisutne i široko dostupne na Starom kontinentu. No, za razliku od Gogenovog krepkog i potentnog voća, De Kirikove banane su smeštene na pod, pored osakaćene statue ženskog akta i deluju “neutešno, nemoćno, sa dozom nelagode koje izazivaju kod posmatrača, prikazane u sukobljavajućim crno-žutim tonovima”.
Sličnu vrstu neprijatnosti Džonatan Džouns vidi i u Vorholovoj banani na omotu debi albuma “Velvet Underground & Nico” iz 1967. Žuto-crna banana je, zapravo, bila nalepnica na kojoj je uputstvo “polako oljušti i vidi”. Ispod se nalazi slika ružičastog mesa oljuštene banane.
Vorholova banana je postala simbol subverzije u komunističkoj Evropi gde su, recimo, čehoslovački disidenti poput Vaclava Havela bili oduševljeni bendom “Velvet Undergorund”, napomenuo je Džouns.
Feministički umetnički pokret “Guerrilla Girls”, koji čine anonimne američke umetnice, iskoristio je banane za jedan od svojih postera iz 1989. u znak protesta protiv muške dominacije u umetničkom svetu. Njihov plakat se danas nalazi u Galeriji “Tejt Modern” u Londonu, baš kao i fotografija “Autoportret” Sare Lukas iz 1990. na kojoj umetnica pretećim pogledom gleda ka posmatraču dok jede bananu.
Sarin prijatelj, pokojni umetnik Angus Ferherst, poznat po morbidnom i apsurdnom humoru, postavio je ogromnu crnu skulpturu 2,7 metara dugačke banane u instalaciji “Nedovršeno” iz 2004.
“Banane jesu senzualne, ali brzo trule. Zato ne čudi što ovo voće seksa, smrti i slobode i dalje ima moć da nas uznemiri”, zaključuje kritičar “Gardijana”.