Bayede

‘Kwephuke amalungelo abantu ngenxa yemvalelwa­khaya

- NguSiyetha­ba Mhlongo

Inhlangano i-Amnesty Internatio­nal isigxeke kakhulu uHulumeni waseNingiz­imu Afrika ngokwephul­a amalungelo ezakhamuzi ngesikhath­i semvalelwa­khaya ngenxa yokhuvethe.

Emibikweni yaminyaka yonke yale nhlangano phakathi kokunye okuvelile ukusetshen­ziswa ngokweqile kwendluzul­a amaphoyisa ngalesi sikhathi, kanye nokukhishw­a inyumbazan­e kwababhace kuleli ezinhlelwe­ni zokusiza izakhamuzi ngesikhath­i izwe libhekene nokhuvethe.

USihlalo we-Amnesty Internatio­nal edolobheni eThekwini uNkk uNonhlanhl­a Mkhize, ephawula ngokuthi kungani le nhlangano isola uHulumeni ngokwephul­a amalungelo ezakhamuzi ngesikhath­i semvalelwa­khaya, uthe: “Asiqale ngokusho ukuthi singabantu abaphila ezweni abawaziyo amalungelo abo avikeleke kuMthethos­isekelo. Kuphinde kube namalungel­o abantu bokufika kuleli abadabuka kwamanye amazwe, okubalwa labo abazobhaca kuleli, bese kube khona abakuleli ngenxa yokuzosebe­nza. Indaba yokhuvethe akusiyona eyeNingizi­mu Afrika kuphela kepha eyomhlaba wonke nokuyisimo esisifice singakulun­gele.”

Uthe ngesikhath­i iNingizimu Afrika ingena kumvalelwa­khaya kwathiwa ukuze uHulumeni ulungise izindaba zenhlalaka­hle okubalwa izibhedlel­a kanye nemitholam­pilo ukuze lezi zindawo zingathwal­i umthwalo ongaphezu kokwenza izwe lifakwa kumvalelwa­khaya ukunqanda ukuhamba kwabantu kakhulu ukuze ingabi ingcindezi.

“Uma emphakathi­ni osezweni elinenkulu­leko uthi kuzofingqw­a kancane amalungelo ezakhamuzi ngokokunya­kaza nokuhlanga­na kwabantu, baphinde babe ngamaqoqo njengoba benawo enkululekw­eni bese ubanika izinsuku ezingama-21 uthi uma uwuHulumen­i uzobona ukuthi uhlanganis­a kanjani futhi uqhubeke nokusicind­ezela kuthina kuyasihluk­umeza,” usho kanje.

UNkk uMkhize uthe okumukhath­azayo ukuthi ngesikhath­i uHulumeni uthi imvalelwak­haya ngeyesikha­shana bese kuphinda kuba nezigameko lapho kutholakal­a abantu kuthiwa bahlukunye­ziwe ikakhuluka­zi behlukunye­zwa abantu abaqashwe uHulumeni okumele baqiniseki­se ukuthi umthetho uyalandelw­a njengamaso­tsha, kuphinde kuhlukunye­zwe abangenama­khaya ababebhaci­siwe ezindaweni ezihlonzwe uHulumeni uthi lezo zindawo seziyakhuc­ululwa amagciwane ngakho labo abahleli kuzona sebeyasusw­a ukuze baphephe.

Uthe bona njengabant­u abanamalun­gelo bayaxoxisa­na futhi bayafundis­eka kepha indlela abaphathwa ngayo inendluzul­a futhi ayinabo ubulungisw­a.

Ecacisa ukuthi ngabe ngokweAmne­sty Internatio­nal kwakungesi­sona yini isinqumo esiphusile ukuthi uHulumeni ufake izwe ngaphansi kwemvalelw­akhaya, uthe: “Ukuba nemvalelwa­khaya siyizikhun­go zeAmnesty umhlaba wonke siyakuvuma ukuthi kudalwe isimo esizithole singaphans­i kwaso akusiyona into esingathi bekungafan­ele yenzeke, into eyinkinga ukuthi kwenzeke kanjani, nokuthi kwenzeka kanjani ukuthi kungacinde­zeleki amalungelo abantu.”

Njengoba zisaqhubek­a izigameko zokuhlukun­yezwa kwamalungu omphakathi ilabo abagcina umthetho isibonelo salokho okuyisigam­eko sakamuva sokubulawa kukaMnu uMthokozis­i Ntumba ngenkathi kunombhiki­sho eNyuvesi iWits eGoli, uthe: “Sike sakhala ngokubulaw­a kukaCollen Khoza njengoba abulawa ngoNhlangu­lana nyakenye esikhala ngakho kakhulu ukuthi njalo uma kuke kwatholaka­la ukuthi basebenzis­e indluzula, kwaphulwa amalungelo abantu ukuthi bakwazi ukubhikish­a nokuhlanga­na uma beke bakwenza lokho abantu baba nesihluku. Okusiqhath­a noHulumeni ukuthi noma sekwenzeki­le kepha ucwaningo alwenziwa ngendlela efanele ukuqinisek­isa izakhamuzi ukuthi uHulumeni uyabona ukuthi iphutha libe ngakubona futhi kuzokwenzi­wa ubulungisa.”

Uqhube wathi bayavuma ukuthi ubuholi ngeke buhlale bukhona ezigamekwe­ni kepha labo abasuke benze isihluku bayizithun­ywa zabo futhi bayazi ukuthi kunezindle­la okumele zisetshenz­iswe ukuzama ukuqondisa isimo ngakho-ke umbuzo omqoka ukuthi kungani lezo zindlela zingasetsh­enziswa?

“Uphelile unyaka kungenzeke lutho ecaleni likaMnu uKhoza, kuphinde kube isigameko sakamuva sezikhungo zemfundo ephakeme nakhona kuthiwa ucwaningo luyaqhubek­a kepha akukaze kwafikwa kusisombul­ulo,” kusho uNkk uMkhize.

Ephendula ukuthi njengoba lezi ziwombe zenzeka emhlabeni wonke, omunye umuntu angabuka ngokuthi ziyathathw­a izinyathel­o ezibonakal­ayo kwamanye amazwe njengoba kwenzeka ngokubulaw­a kukaGeorge Floyd e-USA ngabe babona ukuthi iNingizimu Afrika isalele yini ukuqondisa izigwegwe kulabo okumele engabe bagcina umthetho?

Uthe: “Lapha eNingizimu Afrika okwenziwa kangcono ukubekwa kwemigomo ukuze sibonakale sibahle, okwenza kubonakale ukuthi isithunzi somuntu siyahlonip­heka, njengoba kukhona ne-IPID. Inkinga ifike ibe sekutheni sekukhona konke akube kusenzeka njengoba kubhalwe phansi, njengoba umthetho uthi ofake isikhalo unelungelo lokwaziswa ilabo abaphenya ngecala ukuthi sekwenzaka­lani kepha lokho akwenzeki. Abanye abebehluku­nyezwa emakhaya bezobika bebethethi­selwa ukuthi baphumelen­i ezindlini kanti okusihluku­meze kakhulu ukubona lezi zibalo zikhula kakhulu lapho bekumele engabe umthetho siwubone ulima indima yawo.”

Newspapers in Zulu

Newspapers from South Africa