Sekuyisikhathi sokuthi sakhe isizwe, siyeke ukulumana
INKUNDLA yanamhlanje ngicela ukuyivulela izifundiswa nabathandi bolimi lwesiZulu. Kuyiqiniso ukuthi imibhalo esinayo esiZulwini iyinkeshezana. Iyinkeshezana injalo kukhona nengashayi khona. Kukhona negcwele amaphutha angabaleki. Ngikubone lokhu ngencwadi yakwaMakhoba, Amancoko Okuqala, esanda kuphuma. Umbhali wale ncwadi wagajwa injabulo yokubuyiswa kwayo ngabashicileli wathola ithuba lokuyilungisa wayincisha ithuba lokuba ibonwe ngelinye iso. Kumanje iyalungiswa.
Liyadingeka ithimba elizophosa iso emiqulwini yocwaningo, ngale koMnyango weNyuvesi obhekelele loko. Zikhona izihloko ozibonayo ukuthi lesi asimnikelo utheni esiZweni. Thina asifani nezinye izilimi, ikakhulukazi zabamhlophe. Olwethu ulimi lusacathula. Lusenokuningi okungakacwaningwa ngako. Kumele izihloko zixilongwe ngokugcwele, kubhekwe ukuthi zinohlonzo olungakanani. Kumele lukhuliswe ulimi.Ubudokotela bokuqala obubhalwe ngesiZulu ngobukaSolwazi uKhumalo ophethe umNyango weZilimi Zomdabu oNgoye. Wabuthola ngonyaka ka-1997, eNyuvesi yaKwaZulu-Natal.
Sidinga ithimba elizobhekelela ulimi ngale kwenkokhelo. Lelo thimba liyokhuza ngisho abasakazi nabamaphephandaba uma besabalalisa ulwazi olungagcwele. Indaba yokuthola iziqu ngesiZulu akuyona eyanamhlanje. Kwakuyimpi eyaliwa iminyaka. IsiZulu sasifundwa ngesiLungu. Balwa abantu abafana nawoSolwazi uKhumalo nawoSolwazi uMathenjwa. Ngibala abambalwa.
Okunye okufiswa wumbhali wengosi ukuthi esifundweni ngasinye semfundo esemabangeni aphakeme lungene ulimi lwebele. Abantu abafunda ezolimo, ezomthetho, ezohwebo nezinye mabalufunde nolimi lwabo. Ngisho bengasasifundanga isifundo leso ngolimi lwebele, alube khona njengengxenye yesifundo kumbe umkhakha lowo. Umlando wakithi uyophelela mhla wabhalwa ngesiZulu.
Ngiyafisa leli culo elidala liphenduke isenzo. Kade kwakukhulunywa ngaleli thimba elifana nelamaBhunu, alivele manje. Ubani ozoqala kungekho nkokhelo? Kobani bona? Bayeke ukuduma ngokubalisa? Ubani kanti ozokwakha lolu limi? Sekungaze kuvuke iNgonyama uShaka! Mayaziwe imibhalo yomlando yabantu abanjengawoDokotela u-SZ Shamase nawoDokotela uNtuli bomnyango wezomlando oNgoye.
UMakhoba, esengusihlalo wenhlangano yababhali uSiba, wake waphakamisa ubumpelesi ekubhaleni. UDokotela uMbuli wathi ubumpelesi abushayi emhloleni, bungcono ubuhlaka. Wathi uhlaka luhamba nenyanga noma iya kuphi. Impelesi iyabuya, ayingeni emendweni. Lokhu kuchaza ukuxhasana nokusekelana ekubhaleni. Kuyenzeka omunye abe nekhono lokuxoxa kepha angabi naso isineke sokubhala. Udinga lo ozomlalela noma amqophe bese ebhala. Siyadingana. Ulimi lwethu luyokhula mhla salekelelana ekulubhaleni.
Ubadlana lwezincwadi esinazo ngeziphothiwe, asinazo ezincike ezintweni eziphathekayo. Asinazo izincwadi zomlando ezikhuluma kahle ngesizwe sakithi. Sinezincwadi ezigxeka amaqhawe akithi kuphela. Uma ucabanga wena, ukhona umbulali ongakha isizwe esikhulu ngangesamaZulu, ngeminyakana engaphansi kweyishumi? Abamhlophe bayipenda ngopende omdaka iNgonyama uShaka. Sibadinga kakhulu abazobhala umlando wamakhosi akwaZulu kabusha. ISilo uCetshwayo sathwala kanzima embusweni waso. Kuvela okubi kuphela emlandweni obhalwe ngaso. Akabatshazwa amandla esasinawo. Akuyona into encane ukungena emfuleni kweNdlovukazi yamaNgisi ngokubukwa nje uNjininindi omnyama.
Emveni kweminyaka enge-24 sathola into ebizwa ngenkululeko, kumele ngabe sesiqalile ukwakha izinhlaka zokuhlangana sakhe isizwe. Sekuyisikhathi sokuyeka ukulumana, sisukume sakhe isizwe. Ake siyeke ukubanga umsindo sengathi asinalutho emakhanda. Bathi abeLungu igogogo elingenalutho linomsindo omkhulu. Besho beqinisile. Umuntu ongazi kahle unomsindo wokuphikisa. Uyalinda nje kuze kube khona okhulumayo bese emphikisa.
Ake siyeke ukugxeka izinto zakithi. Angikaze ngikubone ukuduka okungaka. Ungazigxeka kanjani wena? Ungasho kanjani ukuthi amasiko akini awubulima? Ungasho kanjani ukuthi oyihlomkhulu ngamadimoni? Konke loko kuzolungiswa yithina ngokulalelana nokubekezelelana. Amaqhawe anjengoMaqhamusela singawabuka ngamanye amehlo. Ngabe wayeyiqhawe noma wayeyimbuka?
UMakhoba umbhali wencwadi Amagugu Esizwe. Ikheli lasemoyeni; makhobak@unizulu.ac.za