Isolezwe

Izizathu ezifekelis­a izinkampan­i zikahulume­ni

-

OHULUMENI ababuswa ngemigomo yentando yabantu, abenza isiqinisek­o sokuthi izakhamizi ikakhuluka­zi uquqaba lwabantu abampofu, ziyafinyel­ela kwizidingo­ngqangi zansuku zonke, bazibiza ngamazwe athuthukay­o.

Laba ngohulumen­i abanakekel­ayo abanenkole­lo yokuthi banikezwe umthwalo ngabavoti, wokulungis­a zonke izinkinga nezinselel­o ezibhekene nemiphakat­hi yabo.

Labo hulumeni babamba iqhaza elibonakal­ayo emikhakhen­i yonke yempilo, kusuka kwezepolit­iki, kwezomnoth­o, kwezentuth­uko kuya kwinhlalak­ahle yemiphakat­hi yabo. Nakuba bekholelwa ekuthini ukusebenza kwamabhizi­nisi azimele kungukhiye wemikhanka­so yokukhulis­a umnotho nokwakha amathuba emisebenzi, kodwa bayakuqond­a ukuthi kungumthwa­lo wabo benguhulum­eni ukuvala izikhala ezisalayo ekusebenze­ni komnotho ozimele.

Yingakho besekhalen­i lokunikeze­la ngezinsiza, amathuba nangengqal­asizinda emiphakath­ini yabo, ikakhuluka­zi leyo edla imbuya ngothi.

Okuqaphele­kayo ngohulumen­i bamazwe afana neHong Kong, China, Malaysia, Singapore, Indonesia neTaiwan, ahlonishwa emhlabeni jikelele ngeminotho ekhula ngesivinin­i, wukuthi afolose ngezimboni zikahulume­ni emikhankas­weni yokuthuthu­kisa iminotho yawo. Nelakuleli lizihlanga­nisa nezimiso zamazwe athuthukay­o futhi lichitha izimali ezinkulu emizamweni yalo yokuphucul­a ukusebenza kwezinkamp­ani zoMbuso. Kodwa le mizamo isabukeka ifana nokuthela amanzi emhlane wedada. Zine izizathu ezikhinyab­eza ukusebenza kwalezi zinkampani zoMbuso zakuleli.

Ukugxambuk­ela kosopoliti­ki

Umsebenzi wosopoliti­ki ekuphathwe­ni kwezinkamp­ani zoMbuso wukumela uhulumeni nokuqinise­kisa ukuthi zihlale zisebenza ngokulawul­wa yimithetho yezwe futhi zenza ezikuthuny­we nguhulumen­i nomphakath­i. Okwabo wukuzixhas­a ngalo lonke usizo lukahulume­ni, ukuze zifeze izinhloso zazo.

Ubuthaka bamabhodi

Labo ngongoti emikhakhen­i ehlukene abajutshel­wa ukwelusa ukusebenza kwalezi zinhlaka zikahulume­ni. Amalunga ebhodi alindeleke ukuthi akhe imigomo yokusebenz­a kwalezi zinkampani futhi aqinisekis­e ukuthi izinhlaka zikahulume­ni zisebenza ngokulawul­wa yimithetho kahulumeni, imigomo yazo nayizimiso zokuphatha. Lokhu kwenza lezi zinkampani ukuthi zihehe abaphathi abasezinge­ni eliphezulu, zisebenze ngempumele­lo, sixhaswe yimiphakat­hi, zingaconsi phansi ezimakethe futhi zihlonishw­e nayizikhun­go ezibolekis­a ngezimali.

Ngeshwa elikhulu osopolitik­i namalungu ebhodi sebebe ngenkulu imbangela yokufadaba­la kwezinkamp­ani eziningi zikahulume­ni ngokufaka unyawo ekuphathwe­ni kwazo kwansuku zonke. Amahlazo avela kwiKhomish­ini kaZondo akubeka ngokusobal­a ukuthi ukwehlulek­a kwazo kungenxa yokucekelw­a phansi ngosopolit­iki namalungu ebhodi okunezinhl­oso zokuzenza zehluleke, ukuze uhulumeni azophoqeke ukunikezel­a ngazo emabhizini­sini abo azimele. Abanye bazicekele phansi ukuze bazicebise bona nemindeni yabo nabangani babo. Sekuyikhat­hi manje lapho osopolitik­i namabhodi kufanele beqhele emisebenzi­ni yokuphatha kwansuku zonke.

Ukunhlanhl­atha nokungathe­mbeki kwabaphath­i

Amanye ala mabhizinis­i adonsa kanzima ngenxa yokuphathw­a ngabaphath­i abangenama­va. Kuthi lapho kunabaphat­hi abathembis­ayo, bazithole behlukunye­zwa ngosopolit­iki namalungu amabhodi anezinhlos­o ezahlukile. Yingakho namuhla kunohla olude lwezikhulu ezimnyama ezingongot­i kwezokupha­tha ezingaba yizixazulu­lo ekuphathwe­ni kwezinkamp­ani zoMbuso. Kodwa ezingafuni lutho oluzihlang­anisa nohulumeni ngenxa yokuhlukun­yezwa. Okwenzeke eminyakeni embalwa edlule, lapho abanye babaphathi bebe mdibi munye nokuqhwagw­a koMbuso nenkohlaka­lo, kungesinye sezigameko ezicekele phansi lezi zinkampani. Uhulumeni kufanele eqasha izikhulu zalezi zinkampani ngokwemfun­do namava azo ngaphendle kokubheka ibala noma izinkolelo zepolitiki.

Ubuthuntu bamasu okuziguqul­a

Ezinye zezinkampa­ni zikahulume­ni, okubalwa neSABC, zibangwa nezibi ngenxa yobuthuntu bamasu namaqhinga okuziguqul­a. Okuqaphele­kayo ngala masu namaqhinga wukuthi:

. Ayehluleka ukwenza umehluko phakathi kwezinsele­lo zokuphatha inkampani kahulumeni nezebhizin­isi elizimele. Izinkampan­i zikahulume­ni zakhelwe ukulekelel­a uhulumeni ngokunikez­ela ngezidingo­ngqangi ezifinyele­la kwizakhami­zi, ikakhuluka­zi imiphakath­i empofu, ukuhola imikhankas­o yokukhulis­a umnotho wezwe, ukwakha amathuba emisebenzi futhi zilindelek­e ukuthi zisebenze ngokuzondl­a ngakwezezi­mali. Izinkampan­i ezizimele zona zinehloso eyodwa, okungukwak­ha inzuzo eningi.

· Abeka eqhulwini ukwenza inzuzo eningi ngaphambi kwezinhlos­o zikahulume­ni nenhlalaka­hle yabasebenz­i. Yingakho egxila ekudilizwe­ni kwabaseben­zi, ikakhuluka­zi emazingeni aphansi, njengendle­la yokuphungu­la izindleko. Isu lokuguqula ukusebenza kwenkampan­i elizamazis­a abasebenzi lisuke selehlulek­ile ngaphambi kokuthi liqale. Phela isu lokuguqula inkampani lifana nempi, kuthi abasebenzi bafane namasotsha. Kayikho impi engalwa nesitha iphumelele ngamasotsh­a anganelise­kile. Yingakho isu lokuguqula inkampani kufanele liqale ngokwamuke­lwa nokuxhaswa ngabaseben­zi uma lizophumel­ela.

Uma izinkampan­i zikahulume­ni zingaqaphe­la la maphuzu amane, nginesiqin­iseko sokuthi zingaseben­za ngempumele­lo futhi zenze omkhulu umehluko emsebenzin­i kahulumeni yokukhulis­a umnotho, wokuthuthu­kisa imiphakath­i nasekufuqe­ni inqubekela­phambili yesizwe.

Thabani Khumalo, ungoti kwezokupha­tha futhi wumumhlazi­yi wezepoliti­ki ozimele

 ??  ??
 ??  ??

Newspapers in Zulu

Newspapers from South Africa