Die boer en sy roer
Wyle dr. Lucas Potgieter, ’n jagter, vuurwapenkenner en geesdriftige wapenversamelaar, het langer as vier dekades vir Landbouweekblad geskryf. Só gesels hierdie ou vriend deur
die jare met lesers.
OOR KETTIES
Jagervaring begin by ’n voëlrek. Met hom leer jy bekruip, hoog mik as die voël ver is, ’n bietjie links of regs beweeg as die takke in die pad is en vinnig skiet as die tortelduif sy nek begin oplig.
OOR DIE WINDBUKS
Die BSA- nommer een-windbuks het my die skietkuns geleer. Dikwels, sommerso wanneer ek alleen is, wonder ek watter pad ek sou geloop het as ek iets anders op my vyfde verjaardag gekry het.
Met hom het ek geleer hoe om ’n sneller af te trek wanneer jy wil raak skiet. As jy lêskiet of dooierusskiet, druk jy die sneller. As jy staan-skiet, trek jy hom.
Dit het my geleer om afstand te skat en dat elke geweer en elke koeël anders val. Om grof te vat as die tortelduif ’n bietjie ver is en fyn te vat as die rooivlerkspreeu sommer hier digby jou skuiling langs die vyelaning kom sit.
Benewens die skietkuns, het ek ook die jagkuns met ’n windbuks geleer. Wat geld vir die geelvink, is ook waar vir die groot geel kat.
’n Windbuks is ’ n kortafstand-geweer. Om binne trefafstand van die teiken te kom, moet jy dus dikwels bekruip. Die BSA het my die kuns geleer. Jy staan stil wanneer die bosduif of bok jou beloer. Jy beweeg altyd stadig en versigtig. Jy gebruik elke stukkie skuiling wat die natuur jou bied. Jy maak nie lawaai nie. Jou bekruiproete word vooraf versigtig beplan. Terwyl jy bekruip, bespied jy ook die res van die omgewing sodat voëls of diere jou nie verraai nie.
Met die windbuks het ek ook geleer dat elke dier doodmaakplekke en kwesplekke het – dat jy nie ’n bok of ’n voël skiet nie, maar dat jy na ’n doodmaakplek in ’n bok of in ’n voël skiet.
OOR DIE .22
Met ’n .22 het ek my eerste das geskiet, my eerste rooikat, my eerste wildemakou en my eerste rooiribbok. Ook my eerste duiker, bosbok en blesbok is met ’n .22 bokveld toe gestuur.
In my seunsdae sou ek enige ding, selfs ’n olifant, met ’n tweetwee aandurf.
OOR JAGBAADJIES
Elke jagter het ’n jagbaadjie: Hoe vuiler en hoe meer vol bloed, hoe beter. In een sak is gewoonlik ’n leë patroondop, in die ander ’n welriekende bokkloutjie en een of drie bebloede omklinkkoeëls. Jagbaadjies is hartgoed.
As hierdie kledingstuk in die wasmasjien kom, is daar egskeiding. Dit verwyder nie net die dooie bloed nie, maar bederf ook die besonderse aroma. Hy hang ook nooit in ’n kas nie. As hy oud en vuil genoeg is, staan hy êrens self regop.
OOR VERPAKKING
Die jagter wat ammunisie koop, koop ’n droom. Vanweë grondige reklame-ondervinding [Potgieter was aanvanklik in die advertensiewese betrokke] is ek miskien ’n bietjie meer verpakkingbewus as die meeste ander geweermanne.
Die oranje-blanje-blou verpakkings van die eerste PMP-patrone was nie mooi nie. Dit was amper asof jy ’n bok met vaderlandsliefde pleks van ’n patroon bokveld toe wou stuur.
OOR FLITSE
As jy in die wilde wêreld is en jy stap snags uit die tent, neem maar liewer die flits saam. Ene Johan het drie jaar gelede sonder ’n ligding na buite gestap. Hy het nie die hiëna gesien nie. Die hiëna het hom ook nie betyds gesien nie. Toe hulle bots, maak Johan soos Tarzan; hy klim in ’n doringboom – in die donker! Dit het Johan twintig minute geneem om af te kom waar hy in vyf sekondes opgekom het.
OOR MAMBAS
Voor my teen ’n miershoop lê ’n mambavel. Ek staan hom en bekyk en dink: “Dis ’n grote!” Toe sê iets vir my ek moet opkyk. Bokant my kop op ’n tak lê ’n knewel van ’n swart mamba met ’n tongetjie wat in en uit speel. Om met ’n geweer in die hand en ’n lyf van 188 cm lank so netjies agteroor bollemakiesie te slaan, is iets wat jy nie elke dag in die cowboy-films sien nie. As hy net kon, sou daardie mamba vir my hande geklap het.
OOR NOUE ONTKOMINGS
Ek het ’n teorie dat mense se siening oor wat die gevaarlikste is, bepaal word deur wat in sekere omstandighede met hulself gebeur het: As ’n buffel met sy neus teen jou kom vroetel het, glo jy dat ’n buffel die gevaarlikste is. As ’n olifant per ongeluk jou kleintoontjie raakgetrap het, sê jy vir almal dat olifante die gevaarlikste is. Thomas Yssel sal seker met rede kan sê dat ’n krokodil die gevaarlikste dier is en Roger Wittal het altyd gesê dat ’n gekweste bobbejaanmannetjie die grootste gevaar is wat hý ken.
OOR SEERKRY
Een aand langs die kampvuur in Rhodesië hoor ek die verhaal van Jack Donovan. Hy het sy enkel lelik verstuit. Op sy kreukelpad terug na die kamp, moes hy ’n mopaniekierie kap om oor die weg te kom. Toe hy deur die sandsloot sukkel, maak hy ’n renosterkoei te vinnig uit haar middagslaap wakker. Toe sy gaffel waar Jack met sy seer been gestaan het, staan Jack reeds 100 m verder bo-op ’n 2 m-wal – sonder kierie. ’n Lewende, groot dier op kort afstand is die beste pyndoder ter wêreld.
OOR DIE WEERMAG
In die weermag is een woord verbode – en dit is die vraagwoord, “waarom”. As jy ’n opdrag kry, voer jy hom uit, jy vra nie waarom nie. Vandag nog, wanneer ’n weermagman ’n geweerbewering maak, is ek bang om “waarom” te vra.
OOR DIE BYBEL
Die diepe vertroue van die Boerevolk in die Woord en die wapen is nog altyd vir my een van die interessantste fasette van ons
geskiedenis. Jan van Riebeeck land aan die Kaap met die nuwe Statebybel in die een hand en die lontslot-Musket in die ander.
Die Oosgrens, Bloedrivier, Majuba, die Vrede van Vereeniging tot by Angola sien ons telkens hoe ons mense die Bybel en die Mauser as die enigste betroubare gereedskap in hul voortbestaan hier aan die suidpunt van Afrika aanvaar het.
OOR KWES
Wie ken die gedagtes van die man wat jammer kry en agter die gekweste dier loop? Die verwyt in jou hart dat hý die prys moes betaal vir die verkeerde keuse van kalibers? Spoorsny is harde werk. Jy het Job se geduld nodig, maar ek glo dat wie bereid is om dae lank agter ’n gekweste dier – hoe klein ook al – te loop, die enigste is wat die reg het om ’n geweer te dra.
OOR DIE BESTE SKUT
Die goeie skut is hy wie se vriende sê dat hy goed skiet.
OOR GROOTWILD
Dit is met die mense wat vir die eerste keer grootwild anderkant die grens gaan soek, waarmee ek nou gesels. Die olifant en buffel is groot goed. Wanneer jy die ou groot vale bekruip het en hy troon bokant jou uit, is hy baie groter as ’n springbok. Hy trek sommer so speel-speel ’n mopanie wat baie dikker as jou perskebome is, uit die grond. Dan voel daardie groot kanon in jou hand soos ’n fluitjiesriet. Dis op daardie tydstip dat al jou boekekennis, kaliberteorieë, harde- en sagtepunt-beterweterigheid en wiskundeformules net so min werd is as daardie brekerhoed met die tiervelband waarvoor jy ’n fortuin betaal het. Dit is hierdie situasie wanneer jy onwrikbaar seker moet wees dat daardie kaliber in jou natgeswete hande presies sal doen wat jy van hom verwag.
OOR STORMLOOP
As ’n olifant of buffel gekwes is en hy kom tot verhaal, skiet jy hom nie maklik plat nie. Baie jagters kan getuig dat selfs ’n skoot deur die hart in daardie stadium dikwels nie genoeg is om hom in sy doodmaakstormloop te stuit nie. Soos oom Gert Laubscher gesê het: “Dit help nie jy skiet sy enjin en pistons stukkend nie. Jy moet sy diff breek – anders trap hy vir jou.”
OOR SKOONMAAK
Destyds was daar nie soveel soorte olie, ghries, nitro-oplosmiddels, looppak-materiaal, houtafwerkmiddels, borsels en skuurmiddels as vandag beskikbaar nie.
As jou loop vol roet was van die buskruit waarmee jy geskiet het, het jy ’n tou geneem of ’n stok met ’n tuisgemaakte borsel of sommer net ’n lappie vooraan. Daarmee het jy die skoonmaakproses begin. Baie mense het ’n ketel vol kookwater geneem en dit met ’n tregter deur die loop gegooi. Ek het dit self dikwels gedoen wanneer ek met swart kruit gejag het. Om roes te keer, het hulle ’n vetlappie deur die loop getrek. Later het hulle ghries gebruik.
In my kleintyd het ons reeds wondermiddels gehad. Daar was Bell’s-ghries waarin jy gewere begrawe het sodat Smuts hulle nie kon vat nie. Daar was Motty’s-pasta – die beste middel om roes uit ’n loop te verwyder wat ooit gemaak is. As ’n loop binne roes, neem jy ’n wisserstok en ’n lappie vol Motty’s Paste. Jy stoot hom so 100 keer deur en as jy dan deur die loop kyk, is hy skitterblink – die roet en roes is uit. Selfs die loop is seepglad, want die Motty’s het ook die groewe weggeskuur.
Daar was “Never Nickle” waarmee veral die skyfskieters die neerslag uit hul gewere verwyder het. Jy het dit sommer aan die koeël gesmeer en hom dan deur die loop gejaag. Die Engelse het wonderolies op die mark geplaas. Young’s 303 was baie populêr. Jy het hom eintlik vir sy reuk gekoop – sommer ook ’n paar druppels op jou sakdoek gegooi sodat mense moes ruik jy’s ’n jagter.
OOR MESSE
Dom mense het stomp messe.
OOR PLAASHEKKE
In sy plaashekke stort die Suidwester al sy skeppende talent. Die basiese uitgangspunt is om die toemaakmeganisme só ingewikkeld te maak dat geen bees, terroris of Republikein dit ooit kan ontsyfer nie.
OOR DIE UYS-FAMILIE
Die Oos-Vrystaat is Uys-wêreld. Ek het tussen die Uyse en die Uysbeeste grootgeword.
Hulle is een van die min families waar koeëlbewustheid ’n ingebore karaktertrek is. Dit was, sover ek kan onthou, oorlede oom Jan “Paradys” wat die eerste keer ’n platkopskoenspyker in ’n Martini-koeël se punt geslaan en daarmee ’n buffel geskiet het. Só het oom Jan ’n
Wie bereid is om dae lank agter ’n gekweste dier – hoe klein ook al – te loop, is die enigste wat die reg het om ’n geweer te dra.
teenvoeter gekry vir ’n loodpunt wat platslaan voordat hy by die buffel se doodmaakkamer kom.
Rooikatte het ons baie gepla, Dit was oorlede oom Koos “Israel” wat gedurende die oorlogsjare uitgevind het dat jy ’n 22-randslag so ’n 5 mm kruiskeep moet sny, om hierdie katte bokveld toe te stuur. Groot gewere is gedurende die oorlogsjare gekonfiskeer omdat die destydse regering ’n sagte maag vir binnegevegte gehad het.
Oom Piet “Master” was ’ n skyfskieter. Oom Jan “Belvue” was ook ’ n skyfskieter. Oom Piet glo: Stomp punte skiet die meeste kolle. Oom Jan sê dit is skerppunte. Hieroor het hulle eendag mekaar se lugpype op die skietbaan toegedruk. Ja nee, die Uyse het geweet dat ’n koeëlpunt en doeltreffendheid saamloop.
OOR DIRTY HARRY
Sedert 1955 is die profiel van verskeie mense, diere, enjinblokke, motorwiele, verkoelers, oliekonkas en ankerpalle met ’n 44-Magnum verander.
Smith & Wesson, Remington en Elmer Keith het die 44-Magnum uitgedink, maar Clint Eastwood à la Vuil Hennerik het hom in Suid-Afrika op die mark geplaas. Sodra ’n Dirty Harry- fliek wys, styg die verkope.
OOR OP TV VERSKYN
Om oor die televisie te gesels, moet jy jou woorde baie fyn kies, anders word jy gesensor. Uitdrukkings soos vrekskiet, seksionele digtheid, kamerdruk en looplengte word nie toegelaat nie. Toe ek sê: “Moet tog nooit gewapen na ’n partytjie gaan nie,” kry die mense byna ’n oorval.
Aan die einde van die eerste program wil ek dramaties afsluit. Ek tel ’n 9-mm Parabellum op, mik so skuins verby Kamera Drie en trek die sneller. Ons eindig sonder ’n operateur vir Kamera Drie. Ek besluit: Dié Engelsman se oupa was destyds op Majuba.
OOR OEFEN
Vir elke tien skote na wild, skiet ek honderd na skywe, blikke, klippe, rollende konkas en boomstompe. ’n Man oefen voordat hy ’n rugbywedstryd gaan speel. Jy doen dit ook voor jy gaan jag.
OOR DIE AK47
Waar in Suid-Afrika kry jy ’n AK om te toets? Jy kan een leen by een van die (nogal) baie gelukkiges wat wel ’n gelisensieerde AK-geweer in die land besit. Of jy kan jou Kombi terugsteel; daar sal heel waarskynlik een agter die sitplek wees.
OOR DIE VRYSTAAT
Ek is ’n gebore Vrystater. Daarop is ek trots, maar waarom ons Vrystaters ons herkoms altyd so graag aan die buitewêreld adverteer, weet ek nie. Sommige mense sê dis grootpratery; ander meen dis omdat ons wil wys hoe ons ondanks ons geboorte-agterstand gevorder het.
OOR DIE TRANSVAAL
In my kleintyd het die wêreld ander name gehad. Suidwes van Memel was Basoetoland. Daar het die Basoeto’s gebly. As jy ooswaarts gery het, het jy in Natal beland. Daar het die Zoeloes, Ingelse en Indiërs gebly. Ek het altyd geglo dat Engeland ook oos van Memel lê.
Noord van ons was Transvaal. Daar het staatsamptenare, mynwerkers en die Sappe gebly. Ons was destyds nooit baie erg oor die Transvalers nie, omdat hulle, volgens Pa, “ons in die Vryheidsoorlog gedrop het”.
OOR JAGTERS EN SLAGTERS
In dele van ons land is geen wild meer nie. Koedoeskop, Olifantslaagte, Hartebeesfontein, Elandshoek, Seekoeivlei, Springbokvlakte, Kwaggasnek, Leeuspruit: Plekname – grafskrifte met gewere geskryf deur mense wat die titel “jagter” nie waardig is nie.
Ek het een jaar met ’n vriend gegaan om vir biltong by oom Piet Dreyer naby Rooiboskraal te jag. Ons het kilometers deur die bos geloop. Ek het gekyk hoe hy honderde tree op sy maag seil om ’n bok onder skoot te kry.
Sy hande was daarna vol dorings. Hy wou seker maak dat hy nie kwes nie. Die skoot het geklap – ’n doodskoot.
Hy het opgestaan en na my gekom. Ons het hande geskud. Hoewel hy geregtig was om baie meer wild te skiet, het hy gesê: “Baie dankie. Ek wil nie meer skiet nie. Ek het genoeg.” Ek het geweet: Hier is ’n jagter, nie ’n slagter nie.
Gee my ’n jagter vir wie die brul van ’n leeu in die nag mooier is as die doodsbrul van ’n buffel; wat sy geweer vergeet as hy langs ’n watergat sit en ’n koedoebul statig sien aangestap kom; wat nie aan slaankrag en kalibers dink as ’n steenbokpaartjie vir hom staan en kyk nie; wat die groot wonder van die Skepping in die natuur raaksien en probeer om dit so te bewaar “omdat dit goed is”. Gee my ’n jagter wat bewaar en weet wanneer dit genoeg is.
Ek leer my seuns om met gewere in die veld te loop; om na die prag van ons wild te kyk; om ons natuur te bewonder sonder om noodwendig te skiet; om net uitgesoekte wild te skiet. Só word ’n mens ’n jagter.
Só onderskei jy jouself van ’n slagter.
Dr. Lucas Potgieter het meer as 1 200 artikels oor vuurwapens en jag geskryf, onder meer die gewilde rubriekreeks Die Boer en sy Roer, wat in 1972 begin het.
Daar het vier boeke uit sy pen verskyn. Hy het ook ’n televisieen radioprogram aangebied.
Potgieter is in 2011 in die ouderdom van 79 jaar oorlede.
Dié artikel is saamgestel deur Heléne Booyens.
Die OosVrystaat is Uyswêreld. Hulle is een van die min families waar koeëlbewustheid ’n ingebore karaktertrek is.