Kruisteling is die natuur se geskenk aan boere
asellas kom dikwels teen ’ n prys. As dit nie reg bestuur word nie, kan dit in dié geval meer bestuur verg en minder eenvormige diere wees.
’n Boer wat ’n kruisteelprogram gebruik, moet deeglik beplan hoe om só ’n program op die lange duur toe te pas.
Die nadeel van ’n swak beplande kruisteelprogram is dat jy uiteindelik met ’ n groep minder eenvormige diere in jou kudde sit, nes ’n pakkie Liquorice Allsorts. Die voordeel is dat jy ’n 20-30% winsmarge bo jou normale verwagting kan hê terwyl jy in wese dieselfde hulpbronne gebruik.
Dit is dus geen verrassing nie dat veeboere in die meeste ontwikkelde lande kruisteelprogramme gebruik om hul wins te verhoog. Die kuns lê egter daarin om dit op die lange duur volhoubaar toe te pas.
Daar is ook ’n duidelike onderskeid tussen die gebruik van kruisteelprogramme om ’n komposiet- (sintetiese) ras te skep, soos die Bonsmara, Braford, Brangus, Beefmaster of Santa Gertrudis, en ’ n gestruktureerde program wat daarop gerig is om die rasegte moederkudde suiwer te hou, maar die voordeel van basterkrag (heterose) te benut.
In die ontwikkeling van komposietrasse gebruik boere die beste eienskappe van twee of meer uiteenlopende rasse wat mekaar aanvul. Hulle probeer om dié goeie eienskap-
Min dinge in die lewe is verniet; ook wat die voer en teel van vee betref, maar die natuur gee ons ’n merkwaardige pasella in kruisteling – hoër produksie met beter groei, meer melk, groter vrugbaarheid en karkasgewig.
pe, soos vrugbaarheid, aanpasbaarheid en groeipotensiaal, te behou om ’ n “nuwe” veeras te skep.
Die alternatief, waarop dié artikel toegespits is, is om ’n gestruktureerde kruisteelprogram te skep waarin ’n volhoubare benadering oor ’n lang tydperk gebruik word om die goeie eienskappe van heterose te verhoog in ’n beplande paringsprogram op lang termyn bloot om die finansiële lewensvatbaarheid van die onderneming te verhoog.
Teelprogramme en gemengde rasse sal in volgende artikels bespreek word.
DIE EERSTEGENERASIE-KOEI
Die GRAFIEK wys waarom ’n kruisteelprogram so voordelig beskou word en waarom die woord “basterkrag” vir heterose so gepas is. As een ras byvoorbeeld ’n speengewig van 180 kg het en die tweede se speengewig is 220 kg, kan ons redelik verwag dat ’n kruising tussen die twee rasse die gemiddelde gewig van die twee sal produseer ‒ ’ n kalf van 200 kg.
Omdat die gene vanuit meestal uiteenlopende rasse onverwant aan mekaar is en weens die dominansie van die een geen oor die ander, kan ons egter in alle redelikheid ’n toename van 10-20% in produksie verwag ( TABEL ), bo en behalwe wat ons normaalweg sou verwag. Ons kan dus ’n 230 kg-speenkalf verwag, as ons op ’n toename van 15% reken.
Hoewel hierdie voordeel reeds beduidend is, hou dit nie hier op nie. Verse van die kruising (F1) is ook vrugbaarder, lewer meer melk en is meer aanpasbaar.
In ’n koei-kalfstelsel sien die boer dus die voordele van ’ n kruisteelprogram van die eerstegenerasie- (F1) koeie, eers in die tweede generasie. Kalwers (F2) kry meer melk van die koeie. Koeie is vrugbaarder en die speenpersentasie van hul kalwers is ook hoër.
Die probleem is dat hierdie verse/ koeie van ’n gemengde ras is en as paring voortdurend plaasvind, sal hulle kort voor lank nie meer homogeen wees nie ( veral wat kleur betref ), tensy ’ n bepaalde strategie gevolg word om die diere eenvormiger te maak.
HETEROSE NÁ EERSTE EN TWEEDE GENERASIE
In die eerste generasie vind ons die volle uitdrukking van die groeigene in die nageslag, soos getoon in FIGUUR 2 . In die tweede generasie halveer die voorkoms van heterose, maar ons sien steeds die volle voorkoms van die heterose-effek op die maternale eienskappe, soos melk en vrugbaarheid. Mettertyd sal die basterkrageffek op 50-65% stabiliseer vir ’n tweerigtingkruising en op rondom 85% vir ’n driehoekkruising.
Ter verduideliking, in die illustrasie neem ons agt genepare (een uit elke ras) as gegewe om die rasverteenwoordiging op geenvlak te toon. Ons kan dus maklik die vlak van heterose vir elke generasie uitwerk deur die gene van elke ras in elke generasie te tel.
Om hierdie punt te staaf, soos getoon in die illustrasie in FIGUUR 1 , het die eerste generasie 100% van die groeipotensiaal, wat teen die tweede generasie tot 50% gehalveer het. Die tweede generasie het egter 100% voorkoms van die heterose vir maternale eienskappe (melk en vrugbaarheid).
SELEKSIE IN OUERRASSE
Die swak presteerders ( tot 50%) van die koeikudde word dikwels, na gelang van die einddoel, in ’n gestruktureerde kruisteelprogram gebruik. Boere moet egter altyd aanhou om bulle met hoë genetiese verdienste te
gebruik. Die res van die vroulike kudde hou dus aan om vroulike plaasvervanger-diere te teel en moet deurgaans geneties verbeter word. Terwyl die bestuursvereistes meer word, sal ’n gestruktureerde kruisteelprogram op lang termyn die hele kudde se genetiese en finansiële potensiaal verhoog.
Let egter daarop dat die teelprogram soos hierbo beskryf, verskil van die ontwikkeling van ’n komposietras, waarin die teler altyd die beste diere (bulle én koeie) uit die ouerlike rasse moet gebruik.
Hoe meer divers die ras is, hoe hoër is die vlak van heterose. Tensy jy ’n drieraskruising doen (waar twee soortgelyke maternale rasse gebruik kan word om die eerstegenerasie-koeie te teel), sal boere gewoonlik rasse gebruik wat so divers moontlik is, byvoorbeeld Britse rasse met Sanga of Britse rasse met Indicus-beeste ( TABEL op bl. 57).
Omdat heterose een van die grootste eienskappe vir aanpasbaarheid is, is dit veral nuttig as boere vir die koeikudde rasse kies wat by die omgewing pas en vir die vaars, rasse wat die mees bemarkbare nageslag van die koeie sal lewer terwyl geboorteprobleme verminder word.
KRUISTEELPROGRAMME
Die terminale vaarstelsel is ’n tweerigtingkruising. Dit is ’n stelsel waarin ’n terminale vaar (gewoonlik van ’n Europese ras wat spesifiek vir vleiseienskappe geteel word, maar volgens teelwaardes vir kleiner geboortegewigte selekteer) by ’n moederlyn (gewoonlik ’n koei met ’n kleiner raam) gebruik word en alle nageslag (manlike en vroulik) uit die eerste kruising - die F1-generasie - geslag word. Die swakker presteerders in die moederlyn word gewoonlik in hierdie program gebruik.
Die voordele is die verbeterde gewigtoename in die speenkalwers en natuurlik groter winste. Hierdie stelsel word maklik bestuur en is gewild in Suider- Afrika. Die heterose wat aan die maternale eienskappe toegeskryf word, soos vrugbaarheid, melk en oorlewingsvermoë, word egter nie benut nie en gevolglik is die kudde se winsgewendheid net sowat 10% bo die normale verwagtinge.
Die terugkruisingsprogram werk dieselfde as bogenoemde program, maar in dié geval word net die F1-bulkalwers verkoop om geslag te word. Die eerste kruising se vroulike diere word teruggeteel met die manlike diere van een van die ouerrasse. Die volle nageslag van die tweede generasie (F1-moeders) word verkoop om geslag te word.
Hierdie program benut die volle voordeel uit die basterkrag vir maternale eienskappe, soos die koei se vrugbaarheid en die melkvermoë van die moeder. Die program vereis ’n groter mate van bestuur van die F1- vroulike diere. Baie van die Suider- Afrikaanse komposietrasse gebruik variasies van hierdie program in die ontwikkeling van hul rasse, maar slag nie die vroulike nageslag nie.
’n Drieraskruising vereis die paring van drie afsonderlike rasse en word gebruik volgens soortgelyke beginsels as met terugkruising. Alle manlike nageslag van die eerste kruising word verkoop.
Die eerste kruising (F1) se vroulike diere word met bulle van ’n derde, onverwante ras gepaar, pleks van met een van die ouerrasse soos in die terugkruising. Alle nageslag van F1-moeders kan vir slag verkoop word, soos in FIGUUR 2 getoon.
Hierdie stelsel benut die voordeel van maternale én individuele heterose asook van die die aanvullingsvermoë (komplementariteit) van drie rasse. ’n Voorbeeld is wanneer die eerste twee rasse gekies word om maternale basterkrag en aanpasbaarheid by die omgewing te bereik, terwyl die derde ras ( terminale vaarras) die mees aanvaarbare diere om geslag te word (sowel manlike as vroulike diere) lewer.
Die gebruik van die F1- vroulike dier lewer volgens die algemene beskouing die grootste styging in vrugbaarheid. In hierdie stelsel word sowat 86% van die maksimum heterose behou, wat sal lei tot ’n toename van sowat 20-25% in speengewig per blootgestelde koei.
’n Voorbeeld is wanneer ’n boer besluit om uit ’n ras met ’n kleiner raam (Nguni, Afrikaner of Tuli) 30-50% van sy koeikudde (die swakker deel) met ’ n dubbeldoelras ( soos die Simmentaler) en daarna ’n Europese ras, soos die Charolais of Limousin, te kruis om ’n terminale kruising (waaruit alle nageslag geslag word) te skep. In hierdie geval kan ’n winsmarge van 20- 30% vir die hele kudde
F1- vroulike diere lewer volgens die algemene beskouing die grootste styging in vrugbaarheid en lei tot ’n toename van sowat 20-25% in speengewig per blootgestelde koei.