E Taks: Vrystelling geld albei gades

k het ’n brief van ’n leser ontvang wat skryf haar ma, wat binne gemeenskap van goedere met haar man getroud was, is in 2000 oorlede. Haar pa is in 2013 oorlede. Nou sê die eksekuteur dat net haar pa in aanmerking kom vir R3,5 miljoen korting op boedelbelasting en nie haar ma nie, aangesien sy vóór Januarie 2010 oorlede is.

Ek is bevrees daardie eksekuteur het die klok gehoor lui, maar hy weet duidelik nie waarvan hy praat nie. Dit is nóg ’n rede waarom ek mense altyd aanraai om net professionele eksekuteurs te gebruik. ’n Vriend of famielid kan jou dalk daardie lekker warm gevoel van “omgee” bring, maar ek sien byna daagliks die frustrasies en ongelukkigheid waarmee naasbestaandes sit omdat die eksekuteur nie weet watter kant toe nie.

Kom ons kyk na die berekening van boedelbelasting en die aftrek van die R3,5 miljoen-korting. Die eksekuteur sê die korting geld nie omdat die vrou se ma voor 1 Januarie 2010 oorlede is. Dit gaan juis daaroor dat die Boedelbelastingwet (Wet 45 van 1955) met ingang van daardie datum gewysig is om toe te laat vir die “vererwing” van ’n oorlede gade se ongebruikte deel na die langslewende gade. Die korting is tans R3,5 miljoen.

As die leser se ma dus haar volle boedel aan haar pa bemaak het, sal ’n korting van R7 miljoen in haar pa se boedel nou beskikbaar wees.

Boedelbelasting word gehef op die netto boedel van ’n persoon nadat die toegelate korting afgetrek is en dan teen 20%. Die netto boedel word soos volg bereken. Dit sluit in alle bates (hier en in die buiteland) en eiendom wat geag word jou eiendom te wees, soos lewenspolisse wat uitbetaal (uitgesonder drie gevalle wat nie hier van toepassing is nie) en ook trustbates waaroor die oorledene kort vóór sy dood beheer tot sy voordeel kon uitoefen. (Mense wat so lig met trusts omgaan, kan gerus die laaste sin weer lees.)

Daarvan word dan skuld en ander uitgawes afgetrek, soos agterstallige belasting, siekbeden begrafniskoste en eksekuteurs- en meesterstariewe. Op dít wat oorbly – die netto boedel – word korting van R3,5 miljoen toegestaan voordat die belasting bereken word.

BEMAKINGS AAN ANDERE

’n Bemaking aan ’n gade is ’n toegelate aftrekking. Daarom, as die hele boedel aan die gade bemaak word, word die oorledene se korting van R3,5 miljoen ook oorgedra. As bemakings aan andere gedoen word, word die waarde daarvan in berekening gebring en dít wat oorbly van die kortingsbedrag, gaan oor na die gade toe.

Byvoorbeeld, tant Sannie sterf op 1 Januarie 2000. Haar netto boedel was R1 500 000 (dit is ná die R1 500 000 wat sy aan oom Jan bemaak het en wat as ’n aftrekking geld). Die ongebruikte deel van haar korting word na oom Jan oorgedra.

Danksy ’n hofbevel in die Frith-saak is die bemaking aan ’n gade aftrekbaar vóór die netto boedel bepaal word – nie nadat boedelbelasting bereken is nie. Die aftrekking kan dus groter wees as wat sy uiteindelik uitkry, nadat boedelbelasting (indien ter sprake) betaal is.

Wat as die egpaar saam sterf? In só ’n geval bepaal die wet dat die een met die kleinste boedel geag word eerste te gesterf het. Só word verseker dat die twee gades tussen hulle die volle R7 miljoen kan benut.

Gebruik altyd ’n professionele eksekuteur. Op die duur spaar dit jou heelwat verdriet.

Oom Jan het nie weer getrou nie en hy sterf op 1 Augustus 2013. Sy netto boedel is R10 000 000.

Toe Sandile, die Rharhabe-Xhosa se opperhoof, laat in Mei 1878 in die Oos-Kaapse Amatolaberge doodgemaak is, was dit nie deur wit, koloniale troepe nie, maar deur plaaslike magte lojaal aan die Britse Ryk. Sy dood en begrafnis – naby waar Stutterheim vandag is – aan die hand van mede-Afrikane het nie net die einde van die Xhosa-weerstand teen kolonialisme beteken nie, maar werp ook lig op ’ n ongemaklike waarheid oor swart Afrikane se medepligtigheid aan die onteiening van mede-Afrikane se grondgebied in die 19de eeu.

Dit is ’n geskiedkundige feit wat natuurlik nie inpas by die populistiese siening van wit grondwolwe en swart slagoffers nie.

Die Rharhabe- stam se prekoloniale verbintenis met die beboste Amatolareeks wat in die middel van die 1700’s begin het, wys verder dat Afrikane ook ander Afrikane van hul grond ontneem het. Die Xhosa-hoofman Rharhabe se westelike aantog oor die Keirivier na die Amatolaberge in die middel van die 18de eeu is byvoorbeeld gekenmerk deur gewelddadige botsings met weerstandbiedende Khoisan-gemeenskappe.

Trouens, dit was deur die Khoikhoi-hoofman Ndoda in die hartjie van die Amatolaberge dood te maak (’n prominente heuwel daar, Ntaba kaNdoda, is steeds na hom genoem), dat die Xhosas eindelik die berge kon oorheers voordat die Britse Ryk en die

Die grondkwessie is nie eenvoudig een van wit uitbuiting en swart slagoffers voor 1913 nie. In die Grensoorloë van die 19de eeu het die Mfengu met die Britte saamgewerk om die Xhosas van hul grond te verdryf. In 2014 het twee ander voormalige vyande – die Rharhabe-Xhosa en die Khoisan – die gebied tussen die Kei- en Gamtoosrivier opgeëis.

•

In die 18de eeu is die Xhosa-hoofman Rharhabe se westelike aantog oor die Keirivier na die Amatolaberge deur botsings met die Khoisan gekenmerk. In die 19de eeu het die Mfengu met die Britse Ryk saamgewerk om die Xhosa van sy grond te help ontneem. Afgesien van die Derde en Agtste Grensoorlog het die Khoikhoi en bruin mense die Britse Ryk lojaal gedien. Ironies genoeg, dit was Europese sendingstasies wat die Mfengu en die Xhosa geleer het om mekaar te verstaan.

 sou verrys en die Europeërs in die see in dryf. Sy het selfs die Xhosa-opperhoof, Sarili, daarvan oortuig. Hongersnood het gevolg.

Die Britte was oortuig die Xhosas was besig met ’ n verdraaide sameswering teen die Kaapkolonie en het byna onmiddellik die desperate Xhosas uit Gcalekaland begin ontruim. Die Mfengu het gehelp met die omstrede verwydering van die honger Gcalekas van hul voorvadertuiste af oor die Mbasherivier. Daarna het die Mfengu nie geskroom om die taai Frontier Armed and Mounted Police by te staan om die gebied etlike jare lank vry van mense te hou nie.

In die middel 1860’s het die Ryk begin met voorbereidings om ongeveer 40 000 Mfengu’s in die noorde van die voormalige Gcalekaland te vestig. Dit sou as Fingoland bekend word en is dieselfde gebied waar die Mfengu’s ’ n paar geslagte vantevore as desperate vlugtelinge aangekom het.

VANDAG MERINOBOERE

Mfengu’s wat nog in die distrik Nqamakwe woon en op ’n tyd deel van Fingoland was, kan steeds hul families tot by die Britse setlaarsprogramme van die 1860’s naspeur. Daar is byvoorbeeld steeds ’n treffende blouen- wit monument vir Maholwana Ntlangwini, die pryssanger vir Fingoland se eerste magistraat, kaptein Matthew T. Blyth, naby sy nageslag se huise in die ruwe gebied naby die Tsomorivier. Nader aan die dorp Nqamakwe woon die Dudumashe-familie. Hulle is by die historiese Blythewood-sendingskool opgelei, wat gretig deur Mfengu-gemeenskap-

pe gefinansier is. Hulle was ook vinnig om te leer om met Merinoskape te boer. Vandag dra die gebied die familie se naam.

Volgens mnr. Colonel Dudumashe – wat steeds met Merino’s boer – het die Xhosas histories die Mfengu’s as verraaiers beskou wat op militêre sowel as geestelike vlak met die wit man saamgewerk het. “Hulle het by die wit setlaars aangesluit en die Christelike lewenswyse gevolg. Die ander (tradisionele Xhosa’s) het na hulle verwys as die Mfengu, wat beteken hulle het daarheen (die Kaapkolonie) gekruip as bedelaars en opgehou om saam met die (Xhosa-)leër teen die wit setlaars te staan.”

DIE XHOSA WOU TERUGSLAAN

Dit was dié soort kwade gevoelens tussen

Mnr. Mazibuko Jara Mnre. Mthunzi Mpondo en Xolani Mbangxa van die Rharhabe-Xhosa se koninklike kraal, Mngqesha, naby King William’s Town.

Mnr. Colonel Dudumashe met foto’s van sy pa en oupa – albei afstammelinge van ’n 40 000-sterk Mfengu-vesting wat in die 1860’s deur die Britte in die voormalige Gcalekaland gevestig is. Die Dudumashe-familie is vandag steeds Merinoboere.

 tesame met ’n paar lojale agterosse, op die vlug in ’n beboste vallei in die Amatolaberge waar die Buffelsrivier ontspring. Vandag sal ’n stewige stappie verby die pragtige Maidendam (wat in 1910 gebou is) ’n mens deur die hartjie van die Pirie-woud neem na ’n reeks grotte op die bergreeks se kruin. Sandile het dié grotte in sy laaste dae deurgebring voor hy in die Dontsabos gesneuwel het, naby waar Keiskammahoek vandag lê. Hy het per toeval in ’n lokval van die Mfengu-patrollie beland, is in die lae rug geskiet en het doodgebloei in die donker woude waar hy as kind gespeel het. Teen die tyd dat koloniale troepe vroeg in Junie 1878 sy liggaam – naak, afgesien van ’n halssnoer – gevind het, was dit reeds gedeeltelik deur aasdiere gevreet.

MFENGU-SKANDE

Sandile se liggaam is dadelik na die isiDenge- militêre kamp naby Stutterheim vervoer, waar hy op 9 Junie 1878 in ’n kombers toegedraai en op ’n stuk seildoek in ’n houthut neergelê is. Daar is die liggaam eers deur mediese personeel ondersoek en toe, op skandelike wyse, deur dansende Mfengu-soldate. “My pa het by een van die soldate wat daar was, daarvan gehoor,” onthou Xoliswa. “Hy het my pa vertel hoe hulle toegelaat is om oor Sandile se liggaam te spring.”

Dit was waarskynlik agt van dié dansende Mfengu’s wat vir Sandile na sy graf tussen dié van twee koloniale vrywilligers gedra het. Die feit dat die ou hoofman tussen twee blankes begrawe is, het glo groot simboliese waarde gehad. Dit het die hoofman se ewige onderworpenheid aan die Europeërs verteenwoordig. Dit ondanks die feit dat mede- swart Afrikane hom – tesame met die Xhosa se politieke onafhanklikheid – in die onstuimige Oosgrens se grond laat sak het.

Ander bronne: The Frontier War Journal of Major John Crealock 1878, red. Chris Hummel (Van Riebeeck Society); The Edges of War: A History of Frontier Wars ( 17021878), www.sahistory.co.za); The House of Phalo, Jeff Peires; Frontiers: The Epic of South Africa’s Creation and the Tragedy of the Xhosa People, Xhosa History Series No. 1: A Quarrel Between Half-Brothers, Beyond the Cape Frontier: Studies in the History of the Transkei and Ciskei,

John Milton (

Noel Mostert;

Manton Hirst;

reds. Christopher Saunders en Robin Derricourt;