JAN TAKS HET MIN INSIG IN LANDBOU
Stel eerder swak dienslewering en die swak besteding van belastinggeld reg as om belastings te verhoog, anders word ondoeltreffende dienslewering net voortgesit. Die Minister van Finansies het in sy begrotingsrede aspekte aangeraak met regstreekse gevolge
SUID-AFRIKA het een van die beste finansiële stelsels ter wêreld. Die Suid-Afrikaanse Inkomstediens is deel daarvan. Hy is uiters doeltreffend daarmee om belasting in te vorder en met nuwe inisiatiewe die land se belastinginkomste te verhoog. Dit is aan die ontvangkant. Maar wat gebeur aan die gee-kant?
Regeringsdienste behoort net so doeltreffend gelewer te word as wat die insameling van belasting is. Ongelukkig is dit nie die geval nie. Ons het gewoond geraak daaraan dat groeiende staatsuitgawes deur nuwe en verhoogde belastings aangevul word. Dienste moet egter doeltreffend gelewer word sodat belastingverhogings nie die enigste manier is om die land se begroting te laat klop nie.
Die onderstaande is voorbeelde van ontoereikende dienslewering in Suid-Afrika.
LANDBOUNAVORSING
Enkele provinsiale departemente van landbou lewer puik diens en selfs die private sektor kan by hulle gaan kers opsteek. Een van dié departemente is die visioenêre Wes-Kaapse departement van landbou.
Op nasionale vlak gaan dit sedert die 1980’s nie so goed nie. Die staatsbesteding aan landbounavorsing het van $10 per persoon tot ongeveer $4 per persoon gedaal.
Gemeet teenoor ander ontwikkelende lande se totale besteding aan landbounavorsing is Suid-Afrika in die vierde plek ná Marokko, Turkye en Nigerië. In 2011 het Marokko $403 miljoen aan landbounavorsing be- stee, Turkye $348 miljoen, Nigerië $266 miljoen en Suid-Afrika $194 miljoen. In 2011 het Suid-Afrika $5,70 per persoon aan landbounavorsing bestee, terwyl Namibië toe reeds $27 per persoon bestee het.
Landbounavorsing en -opleiding is ’n kapitaalinspuiting wat die land se produktiwiteit kan verhoog en tot tasbare ekonomiese groei kan lei.
TABAK
Die omvang van die onwettige handel in tabakprodukte beloop 26% van die totale binnelandse tabakmark. In randwaarde gemeet is die onwettige tabakhandel gelykstaande aan ongeveer R4 miljard tot R5 miljard. Deur belastings te verhoog word mense wat nie by onwettige tabakhandel betrokke is nie, met die sambok geslaan, terwyl die skuldiges wat wel onwettig handel dryf, ongedeerd daarvan afkom.
Deur sondebelasting te verhoog word die wettige bedrywe verarm en die onwettige handel winsgewender gemaak. Die verkeerde mense word gestraf.
Ons behoort eerder die wettige waardekettings in tabakprodukte te ondersteun sodat dié belanghebbendes se sakebelange kan uitbrei en die getroue belastingbetalers die staatskoffers kan aanvul. Die skuldiges dra niks tot die staatskoffers by nie.
Die meeste onwettige tabakprodukte in Suid-Afrika word vervaardig van tabak wat uit Zimbabwe ingesmokkel word. Vir elke werkgeleentheid in tabakproduksie word meer as 30 werkgeleenthede in die res van die waardeketting geskep. Ge- volglik is dit duidelik waarom tabakverbouing eerder aangemoedig behoort te word. Sondebelasting moet eerder sondes belas as om méér sondaars te skep.
WYN
Die verhoging in sondebelasting op wynprodukte steek my dwars in die krop. Is dit regtig nodig om belasting op alkoholprodukte te hef as die wyndruifprodusent ’n kleiner inkomste uit die bottel wyn op die verbruiker se tafel verdien as die aksyns wat die Regering daarop hef?
Die wyndruifprodusent neem groot risiko’s om wyndruiwe lewer. Jan Taks samel net in en het min tot geen risiko’s. Produsente het verlede jaar ’n verhoging in wyndruifpryse van 6% gerealiseer, terwyl die belasting op alkohol en tabak vanjaar met 6-10% kan toeneem. Dit is nie regverdig nie, veral omdat wyndruifproduksie afneem en al hoe meer vrugteboorde op die Bolandse wynroetes gesien word.
SUIKER
Suiker is een van die goedkoopste koolhidrate waarop belasting betaal gaan word. Dit gaan vanjaar ook sonde raak om koeldrank te drink wat suiker bevat.
Tydens ’n droogte wat drie tot vier jaar geduur het, het suikerrietproduksie van 20 miljoen ton tot ongeveer 16 miljoen ton gedaal. Van dié suikerriet word 1,6 miljoen ton suiker gelewer.
Volgens suikerrietkwekers kan ’n 20%-belasting op suikerbevattende drank daartoe lei dat die binnelandse vraag na suiker met 160 000 ton kan inkrimp.
Die 160 000 ton oortollige suiker moet dan uitgevoer word. Vanweë die kleiner vraag kan die binnelandse prys van suikerriet van R5 200/ton tot R4 920/ton daal. Bygesê, dit is nou as die verbruiker minder gaan sondig deur minder suikerbevattende koeldrank te koop.
WATER
Suid-Afrika beleef ’n waterkrisis – en nie weens die droogte nie. Die droogte het net die dringendheid daarvan beklemtoon.
Watersuiweringswerke is ’n groot bron van water vir die Vaalrivier onder die Vaaldam.
Die meeste watersuiweringswerke word beman deur personeel wat nie voldoende opgelei is om die geriewe doeltreffend te bestuur nie. Dus is die watergehalte in dié deel van die Vaalrivier swak. As dit só voortduur, kan dit gewasproduksie raak. Die probleem behoort deur goeie bestuur reggestel te kan word. Dit is een voorbeeld van ondoeltreffende besteding van belastinggeld wat landbouproduksie regstreeks raak.
Die Grondwet bepaal die mens se behoeftes staan voorop, daarna die natuur en dan bedrywe. Die landbou staan agter in die ry met die uitdeel van water. Gevolglik word waterbeperkings op die besproeiing van gewasse ingestel om water aan huishoudelike verbruikers te verskaf.
Verder word groot druk ook uitgeoefen om in sekere gevalle infrastruktuur te skep sonder dat die omgewingsimpak daarvan behoorlik geëvalueer is.
Mnr. Wessel Lemmer is ’n senior ekonoom by Absa-Agribesigheid.