Matjiesfontein se Me mori als begraafplaas gee’ n kykie op die klein dorpie se kleurryke inwoners en interessante geskiedenis.
Memorials, op die plaas Pietermeintjiesfontein netnet buite Matjiesfontein in die GrootKaroo, is ’n familiebegraafplaas met ’n verskil. Dit lê teenaan die N1snelweg en is die laaste rusplek van James Douglas Logan, Matjiesfontein se stigter en ontwikkelaar, asook sy familie en vriende. Onder hulle tel gestorwe Britse soldate, siekes wat Matjiesfontein se gesonde vars lug wou toets en daar gesterf het, asook George Lohmann, ’n krieketlegende van weleer vir wie ’n swierige gedenksteen opgerig is.
Logan, ’n Skot met visie en baie ondernemingsgees, het kort ná sy aankoms in SuidAfrika die waarde van ’n treinspoorhalfwegstasie tussen Kaapstad en De Aar gesnap. Hy het ’n spoorstasie gevestig, meer as £1 000 bestee om waterare te vind wat meer as 50 000 liter per uur sou lewer, en die water met pypleidings na Matjiesfontein laat vloei. Met soveel sterk water het hy laat waai: Die dorpie was die eerste dorp in SuidAfrika wat ’n gesondheidsoord, windmeul, elektrisiteit, spoeltoilette én ’n telefoonverbinding gehad het. Die telefoonlyn van 20 km het tussen sy plaashuis Tweedside en Matjiesfontein geloop.
Elke keer as hy nog ’n water bron oopboor, het Logan vrugteboorde geplant – kersies, pere en perskes. In die Karoo was sulke vars produkte ongekend en dis wyd verkoop, tot op Kimberley se diamantvelde.
SKOTSE SOLDATE
Met die uitbreek van die AngloBoereoorlog in 1899 het Logan Matjiesfontein ingerig as hoofkwartier en tuiste vir Skotse soldate. Dit was ook die verste wat die vroue en geliefdes van Britse soldate vanaf Kaapstad mag gereis het.
Een van Logan se vriende was genl.maj. Andy Wauchope, aanvoerder van die Highland Brigade. Ná vyf suksesvolle ekspedisies oor die wêreld heen het hierdie gerespekteerde aanvoerder tydens “Black Week” vroeg in Desember 1899 by Magersfontein onder Boerekoeëls gesterf. Wauchope is met volle militêre eer buite ’n Britse kamp teen die Modderrivier begrawe, in ’n begraafplaas bekend as Doorns A. Logan het kort daarna met ’n kis en ’n brief van Wauchope se weduwee by sy graf opgedaag en geëis dat sy vriend se liggaam opgegrawe word. Hy moes volgens die wense van die Wauchopeweduwee teen die Monumentrivier neffens Matjiesfontein herbe grawe word; die lang rit in die Desemberhitte ten spyt.
’n Tweede militêre begrafnis is vir Wauchope gehou. Sy grafsteen staan nou in Memorials en sy gedenknaald troon steeds teen die Karoorantjies.
NASIONALE MONUMENT
John Maitland Grant, baie jare lank ’n distriksingenieur vir die Kaapse regering, se gedenknaald staan ook daar. Grant en sy vrou se graf dra ook gedenksteentjies vir hul kinders.
Memorials huisves 46 gedenkstene wat, tipies aan daardie jare, met karige woorde eer gee aan geliefdes wat binne die 400 m2 begrawe lê. Daar is ook agt grafte sonder gedenkstene.
Memorials is op 23 September 1994 tot nasionale monument verklaar en is oop vir besoekers. Die hele omgewing is tot provinsiale erfenisgebied verklaar.
Pietermeintjiesfontein behoort aan Kallie Freysen. Sy pa, Tom Freysen, het die plaas in 1989 gekoop. Saam met skaapboerdery verbou hy ook wortelen uiesaad.
Sarie Marais-Nell is ’n vryskutjoernalis van die Swartland. Sy is gedurig op soek na historiese plaasskatte, gebruiksvoorwerpe en bouwerk uit vervloë dae.
Matjiesfontein was die eerste dorp in Suid-Afrika wat ’n gesondheidsoord, windmeul, elektrisiteit, spoeltoilette én ’n telefoonverbinding gehad het.