Grondkwessie: Dieboere gaan (nog) nêrens nie
Die voortdurende uitsprake oor onteiening sonder vergoeding demp die kopersmark. Daar is egter nog nie paniekverkope nie en boere en beleggers belê traag. Beweging in die mark word net in gevalle van winskopies gesien – daar bly steeds ’n premie op huurgr
Die gronddebat het van rat verander. Ná die meer as 1,1 miljoen skriftelike voorstelle en die kommissie se openbare verhore sal dit ’n toegewyde en uitnemende span verg om uit die berg inligting binne die toegelate tyd vorendag te kom met ’n verslag en aanbevelings om die Suid-Afrikaanse grondkwessie te beredder. Dit is voorafgegaan deur ’n voortydige aankondiging dat die ANC sal voortgaan met Grondwetwysigings om grondhervorming te versnel.
Die tyd het uitgeloop om met “ligsinnige grappies” om te gaan oor sake wat die kern van die land se voortbestaan raak, en die landbou is onlosmaaklik deel van Suid-Afrika se DNS.
Sedert die aankondiging in Februarie het baie water in die see geloop en is baie debat gevoer, maar in watter mate is die kommersiële landbou geraak?
In die volgende maand sal plaasverkope ’n meer konkrete geheelbeeld kan gee aangesien dit die marksentiment sedert die ANC se aankondiging sal weerspieël, maar intussen is dit belangrik om die wigte en teenwigte van die ekonomies politieke kringloop in oënskou te neem, ongeag watter trom enige politieke party slaan of wat ’n kwasi-kenner oor die kwessie kwytraak.
GUNSTIG EN ONGUNSTIG
Eerstens is dit te verstane dat die vloed retoriek – meestal saamgeflanste, ongeverifieerde feite of hoogstens ’n mening – deur al wat mediakanaal is die landbou wanhopig sal stem. Dit word ondersteun deur die jongste vertrouensindeks van Agbiz en die Onafhanklike Ontwikkelingskorporasie, wat van 58 tot 54 indekspunte verlangsaam het.
Tot voor pres. Cyril Ramaphosa se aankondiging het baie boere ’n wag-en-sien-houding ingeneem, en dit lyk nie of belegging in die sektor al deur die kwessie benadeel is nie.
Tot onlangs was daar nog ’n onderliggende hoopvolheid in die landbou, benadruk deur trekker- en stroperverkope wat in Junie in ’n jaar-op-jaar-vergelyking met onderskeidelik 19% en 25% verhoog het.
WAT WYS GRONDNEIGINGS?
Die groot vraag is egter waar staan grondneigings. Dit is nog te vroeg om die invloed van die gronddebat te bereken, maar daar is tog die volgende aanwysers: Vir die vyf maande van Desember 2017 tot April 2018 (ná die ANC-kongres en die jongste verwerkte inligting), op ’n jaargrondslag, het 1 754 (2017-’18) teenoor 1 716 (2016-’17) transaksies vir grond groter as 10 ha plaasgevind. Wat kommersiële grond betref, is vir die tydperk van vyf maande in 2017-’18 675 488 ha teenoor 663 786 ha in die vorige vergelykende tydperk in 2016-’17 verhandel. (Dit is ’n verhoging van 1,7%.) ’n Gemiddelde prys van R9 908 per hektaar is vir 2017-’18 aangeteken, teenoor
R10 606 per hektaar vir die vergelykende vyf maande van 2016-’17 (6,6% laer). ■ Met die uitsondering van grond kleiner as 50 ha, waar die aantal transaksies van 31% tot 34% vermeerder het, het die verkope in die res van die kategorieë vir plase se grondgroottes min beweging getoon. Die algemene ekonomiese klimaat en die nagevolg van die droogte speel in hierdie stadium die grootste rol in grondverhandeling. Uit data-oordragte blyk dit dat ’n migrasie van boerderybedrywighede plaasvind met die oog op risikoverspreiding. Boere koop byvoorbeeld in ander streke grond.
WERKLOOSHEID
Vir die suksesvolle instelling van grondhervorming, die algemene belang en lewenswelstand van die Suid-Afrikaanse bevolking, sal gegronde beginsels en feite in beleid en strategie vervat moet word. Grondhervorming sonder ’n uitkomsgerigte strategie – met of sonder vergoeding – is ’n weldeurdagte manier om die land vinnig te vernietig.
Twee faktore dryf waarskynlik die ANC se benoude spronge in die grondduisternis aan.
Die werkloosheidsyfer onder die jeug is tans meer as 48%, en teen die huidige bevolkingsgroei kan dit tot ver meer as 50% toeneem. Die pas waarteen die bevolking toeneem, sal meebring dat meer as die helfte van die bevolking jeugdiges gaan wees. Minstens 26 miljoen nuwe werkgeleenthede sal geskep moet word om dié knyptang uit die weg te ruim.
Gooi verstedeliking in die mengsel – tans is 64% van die land se inwoners verstedelik en teen 2030 sal dié syfer 71,1% wees – en die behoefte aan grond staan in hoofletters oor verkiesingsplakkate geskryf.
Die probleem om behuising, toelaes, opvoeding, gesondheids- en ander dienste te lewer, gaan enorm wees, en die enigste werkbare manier om dit aan te pak, is dringende ekonomiese groei en werkskepping.
DIE EINTLIKE VRAAGSTUK
Die debat moet dus nie gevoer word oor wie watter grond en hoeveel besit nie. Die einddoel moet wees om die hele bevolking in staat te stel om toegang tot grond te hê en dit te besit, binne die konteks van die behoefte en gebruik daarvan, en dat hulle bowenal ekonomies bedrywig sal wees. Alle stedelinge volg ’n sekere leefstyl, en dit sluit beslis nie die landbou in nie. Mense kan en gaan nie grond eet nie.
Die fokuspunt van die debat tot bemagtiging van die breër Suid-Afrikaanse bevolking moet ekonomiese groei wees, en dit is daar waar die landbousektor sentraal staan. Dit is immers die landbou wat die ekonomie in 2017 – ondanks die nagevolge van die ergste droogte in die Suid-Afrikaanse geskiedenis – van die rand van ’n resessie teruggesleep het. Die landbousektor is die bedryf wat die grootste groei toon en die meeste potensiaal het om te ontsluit.
Ja, grondhervorming kan vinnig “ingestel” word, maar dit is ’n kosmetiese oplossing wat die groter behoefte van die bevolking moet bevredig. Waar laat grondhervorming die grootste deel van die bevolking as hulle nie ekonomies aktief kan wees nie?
Die grondkwessie is inderwaarheid ’n klein deel van die groter prent. Die landbou – en sy rol in die groter ekonomie – moet saam met ander sektore werk en kan nie alleen die ekonomiese wa deur die drif trek nie.
KOMMERSIËLE LANDBOUDEMOGRAFIE
In 2004 was 12% boere in die ouderdomsgroep 25-34 jaar en 60% ouer as 50 jaar. In 2017 lyk dié persentasieverdeling drasties anders: 4,3% boere is deel van die segment van 25-34 jaar en 71,7% is ouer as 50 jaar.
Dit staan dus soos ’n paal bo water: Daar is nie genoeg nuwe toetreders tot die landbou nie. ’n Bydraende faktor is ’n veranderende leefstyl. Mense bly op dorpe, maar werk op plase, en dié patroon lyk onomkeerbaar.
Die vlakke van beperking op toetrede of uittrede uit die landbou is ook baie hoog.
In 2017 was 66,2% van die totale omset van kommersiële boere R5 miljoen en minder, en nog 28,5% se omset was R5 miljoen tot R50 miljoen.
Gegewe die voorafgaande en in ag genome die bevolkingsdemografie oor die volgende 15 jaar, sal die onwillekeurige ingrepe deur lukrake grondonteiening ekonomiese groei in trurat sit.
’n Deurdagte plan vir grondhervorming moet aspekte, soos landbouskuld, die hantering van ’n plaas as ’n lopende saak, wie grond moet kry, watter grond ter sprake is en ondersteuning insluit.
Om te boer is immers nie ’n korttermynbesluit nie. Om uit te tree is wel ingrypend.
Namate die dinamika van die volkshuishouding verander, het die landbou evolusionêr aangepas in sy rol as voedselvoorsiener. Mega-entiteite is gevestig, ’n gewone gevolg op die veranderende ekonomie, verbruikersvraag en om markposisionering te verseker. Moet egter nie die betekenisvolle rol onderskat wat die res van die kommersiële boere speel as waardebydraer nie. ’n Totale boerderygemeenskap is nodig om bestendigheid in die plattelandse omgewing te bring.
En nes kommersiële boere druk ondervind, is die probleem vir kleinboere in die ou tuislande en trustgebiede selfs groter. Daar bly dit ’n probleem om die voedselverskaffingsketting in stand te hou. Inwoners migreer in groot getalle uit dié gebiede, en die “gebrek aan grondeienaarskap” is maar een van ’n string probleme.
GEEN UITTOG BESPEUR
Daar bestaan geen aanduiding dat boere op enige skaal oppak nie. Dit is nie hoe die kaliber boere in die land funksioneer nie.
Kan die grondkwessie daartoe lei dat Suid-Afrika in ’n tweede Zimbabwe ontaard? Dit is hoogs onwaarskylik. Die ekonomiese dinamika van die twee lande verskil hemelsbreed, met Suid-Afrika wat ’n gevestigde nywerheidsektor en hoë vlakke van verstedeliking het. Die dinamika verskil ook van die res van Afrika en Suid-Afrika het ’n sterk ekonomiese onderbou.
Grondherverdeling is noodsaaklik, en des te meer die vestiging van eienaarskap vir almal op alle vlakke. Die Regering sal sy verantwoordelikheid in dié opsig moet nakom.
Die aandag word met politieke retoriek van die groter probleem weggelei, en dit is om ’n snelgroeiende bevolking in die ekonomie te laat inpas. Om grond uit te deel, gaan nie eens die oortjies van die seekoei takel nie.
Die intellektuele kapitaal in voedselproduksie in Suid-Afrika (kommersieel en nie-kommersieel/kleinboere), staan sentraal tot die instandhouding van die ekonomie en die oorlewing van die bevolking. Dit is kennelik nie ’n kommoditeit wat jy van enige rak kan koop nie. ’n Groot deel van dié kapitaal nader ook hul vervaldatum wat hul ouderdom betref.
Die Regering kan en sal nie grond voor die voet nasionaliseer nie, dit sal ekonomiese en politieke selfdood wees. Die wigte en teenwigte van ekonomiese werklikhede sal daarvoor sorg. Namate die ekonomie verswak – en waarskynlik nog swakker gaan presteer in die stemwerwingsproses – gaan die taktiek die ANC nie bring waar hy wil wees nie. Om die waarheid te sê, die grondsirkus kom op die mees ongeleë tyd vir hom. Ongeag wat hy nou doen, grawe hy die ekonomiese gat net dieper.
Mnr. Johann Bornman is ’n ekonoom en voorsitter van ADS, wat die nasionale grondoudit oor die afgelope sowat twee jaar gedoen het met die samewerking van Landbouweekblad, Landbou.com en Agri SA.
Grondherverdeling is noodsaaklik, en des te meer die vestiging van eienaarskap vir almal op alle vlakke.