Wie is die plaas se nuwe baas?
Opvolgbeplanning vir familieboerderye moet deur die hele bestuurspan hanteer word om te verseker die opvolger kan die onderneming in die toekoms suksesvol oorneem en uitbou, en ’n sorgvrye aftrede vir die eienaar verseker.
Dieselfde beginsels is van toepassing wanneer ’n boer se opvolger die familieboerdery oorneem by dood of ongeskiktheid, of wanneer die boer as eienaar uittree. Hoewel die doelwitte sal verskil, moet dié aspekte by elke situasie onder die loep geneem word: Die oordrag van die eienaarskap van die onderneming; Finansiële aspekte en struikelblokke vir die onderneming en eienaar; en Onderhoud/inkomste vir die eienaar en sy of haar afhanklikes. Die oordrag kan plaasvind deur die familieboerdery te skenk of te bemaak (gewoonlik aan ’n famileilid) of dit te verkoop. By oorname moet die volgende aspekte oorweeg word: Die eienaar moet besluit hoe hy die boerdery aan sy opvolger gaan oordra: Gaan die opvolger gratis aandele ontvang, of gaan die opvolger in die onderneming moet inkoop? Gratis aandele sal onderworpe wees aan skenkingsbelasting van 20% én kapitaalwinsbelasting. Wanneer die opvolger inkoop in die boerdery teen ’n markverwante prys, sal slegs kapitaalwinsbelasting betaalbaar wees. Indien die familielid nie die nodige kapitaal het om in te koop nie, kan dit gedoen word deur ’n strategie waarvolgens die boerdery-onderneming ’n salarisverhoging aan die opvolger toestaan. Die opvolger gebruik dan dié nábelaste verhoging as ’n premie op ’n uitkeerpolis. Aan die einde van die termyn kan dié opbrengs gebruik word om die aankoop van die besigheid in sy geheel of gedeeltelik te finansier. Die eienaar en sy opvolger moet egter steeds ’n koop-en-verkoop-ooreenkoms sluit om die inkoopstrategie suksesvol uit te voer. In die geval van ’n bestuursoorname van die boerdery deur ’n derde party is geen skenkingsbelasting of kapitaalwinsbelasting betaalbaar nie. Die eienaar behou steeds beheer van die onderneming, asook die besit van die aandeelhouding.
Die eienaar kan nou die bestuursvaardighede van die opvolger(s) bepaal terwyl laasgenoemde blootgestel word aan ander belanghebbendes in die onderneming. Die onderneming sal egter verantwoordelik wees vir die finansiering van die eienaar se aftrede as nie voorsiening daarvoor gemaak is nie.
As ’n trust ’n belang van 100% in ’n familiebesigheid besit, is daar geen rede om die belang in die besigheid oor te dra indien die boer sou aftree, sterf of ongeskik raak nie. ’n Trust skep kontinuïteit vir die onderneming, veral in gevalle waar die opvolger as trustee dien en dus ook ’n begunstigde van die trust is.
Hoewel ’n familieboerdery wat uit ’n trust bedryf word die verantwoordelikheid kan hê om die huidige boer se aftrede te finansier, is geen skenkings-, kapitaalwins- of inkomstebelasting betaalbaar nie omdat die belang in die besigheid nie verkoop of oorgedra word nie.
Daar is verskeie struikelblokke wanneer die eienaar van ’n familieboerdery uittree. Baie sal afhang van hoe gretig die eienaar is om die leisels van die onderneming te oorhandig en hoe gereed die opvolger is om oor te neem. Hierdie faktore sal die sukses van die “oorname” bepaal.
Die eienaar kan dit oorweeg om geleidelik af te skaal ten opsigte van sy/haar betrokkenheid by die boerebedrywighede voor aftrede. Só behou die onderneming die eienaar se ervaring, terwyl die volgende geslag hul sakevaardighede geleidelik kan opskerp.
Die finansiering van aftree-inkomste vir die eienaar met aftrede kan finansiële druk op die onderneming plaas. In só ’n geval kan die onderneming oorweeg om die eienaar met die finansiering van aftrede by te staan deur bydraes tot ’n pensioenfonds, ’n voorsorgfonds of enige ander diskresionêre, geskikte beleggingsinstrument te maak. Na gelang van die soort belegging wat gemaak word, kan dit ook sekere belastingvoordele vir die eienaar en onderneming inhou.
’n Opvolger se intrede, en die eienaar se uittrede, verlang omvattende beplanning. Die belanghebbendes kan net suksesvolle opvolgbeplanning daarstel indien hulle weet waarheen die onderneming uit ’n sake-oogpunt op pad is. ’n Langtermynvisie vir die besigheid, gesteun deur professionele beplanning, is noodsaaklik vir die suksesvolle oordrag van ’n familieboerdery.
Me. Madeleine Britz is ’n regsadviseurspesialis vir Old Mutual Makelaarsdienste.
NAVRAE: E-pos: knel1@oldmutual.com
bedrywe, is die maatskappy ook aan die hoof van die molekulêre aspekte van ’n navorsingsprojek van me. Phyllis Burger, tafeldruifteler, by die Landbounavorsingsraad se instituut Infruitec-Nietvoorbij. In hierdie projek is die eerste genetiese karteringstudie op tafeldruiwe in Suid-Afrika gedoen, sê Prins.
“Ons het die doeltreffendheid en posisie van weerstandsgene vir die swamsiektes poeieragtige en donsige meeldou op spesifieke chromosome bevestig. Die gene word nou in tafeldruifteellyne gevolg. Dit help Phyllis om reeds in ’n baie vroeë stadium te besluit met watter tafeldruifsaailinge sy moet voortgaan en watter sy moet uitgooi. Dit bring ’n groot besparing mee wat betref kweekhuisruimte en die kweek van onnodige plante tot hulle volwasse is. Sonder dat sy die plante hoef siek te maak, kan ons sê of die saailinge die weerstandsgene het of nie.”
Prins sê die baanbrekerswerk het daartoe gelei dat van die merkers wat hulle gevind het, in die databasis van die Vitis International Variety Catalogue (sien www.vivc.de) opgeneem is. Heelparty van CenGen se graanmerkers word ook op internasionale databasisse aanbeveel as die merkers van keuse om spesifieke eienskappe te volg.
GEWASSEBETERMET GENETIESE INSETTE
CenGen is meer as net ’n genetiese ontledingsdiens. Deelname aan navorsingsprojekte is ook ’n belangrike deel van hul werk, sê
Prins. “Ons het nog altyd nou saam met die departement plantwetenskappe aan die Universiteit van die Vrystaat gewerk, eers saam met prof. Zakkie Pretorius (nou navorsingsgenoot) en tans met dr. Willem Boshoff, wat in sy plek aangestel is.
“Van vanjaar af brei ons ons medewerking uit na die departement genetika aan die Universiteit Stellenbosch.”
Pretorius sê hy werk sedert 1998 saam met Prins op roessiektes by kleingrane. “Ons samewerking het begin omdat ons my plantpatologie-ervaring en hulpbronne wou kombineer met haar kennis van genetika. Daar was ’n reuse-behoefte aan molekulêre genetika in plaaslike roesnavorsing.
“Ons eerste projek was om die genetiese basis van geelroesweerstand in die koringkultivar Kariega te ontrafel. Sekere aspekte word vandag steeds ondersoek, en ’n projek om een van die Kariega-gene te kloneer, is ver gevorder.”
CenGen se werk is so belangrik omdat geen gewasverbeteringsprogram wat sy sout werd is, sonder sterk genetiese insette kan vorder nie, sê Pretorius. “Die genetika word op drie vlakke bedryf: tradisionele Mendeliese genetika wat na die oorerwing van een of enkele gene kyk, molekulêre genetika wat die posisie, funksie en struktuur van gene ondersoek, en genomika wat die rol en interaksie van gene in organisme-verband bestudeer. Al hierdie fasette is onontbeerlik in plantveredeling en raak by die dag meer relevant.”
Hy sê in die huidige era moet plantgenetici met fundamentele kennis waarde kan toevoeg wat lei tot beter kiemplasma (lewende genetiese materiaal, soos sade of weefsel) wat tot nuwe kultivars ontwikkel word. “Dit sluit in die identifisering, kartering, klonering en manipulering van gene wat ekonomies belangrike eienskappe, soos opbrengs, gehalte, siektebestandheid, aanpassing, ens. beheer. Om al hierdie dinge te doen, is navorsing én toepassing nodig.”
SUIWER GARSKULTIVARS
Mnr. Francois Smit, kultivarontwikkelingsbestuurder vir Afrika by Sabbi, sê Sabbi en CenGen se samewerking het begin toe hulle DNS-vingerafdrukke van hul moutgarskultivars wou bepaal om sodoende te verseker dat al hul kultivars suiwer is.
“Die vermoutingseienskappe van hierdie kultivars verskil veral ten opsigte van hul rustydperke (die tydsverloop vandat die gars geoes is totdat dit aan die ontkiemingsvereistes vir vermouting voldoen) en om dié rede moet die vermenging van kultivars tot elke prys voorkom word.”
Dié program is later uitgebrei na merkerbemiddelde seleksie vir siekteweerstand en moutgehalte.
’n Merker is ’n DNS-volgorde waarvan die ligging op ’n chromosoom bekend is en wat gekoppel is aan ’n bepaalde teikengeen
of eienskap. Die beste DNS-merkers is dié wat direk van ’n geen se DNS-volgorde ontwikkel is.
Volgens Smit het hulle aanvanklik reeds bekende merkers gebruik en later met die hulp van die Wintergraantrust en ander medewerkers merkers spesifiek vir Suid Afrika ontwikkel. “Deur merkers vir siekteweerstand te gebruik, kan ons meer as een bron van weerstand in ’n kultivar inbou. Die proses word geenstapeling genoem. Dit verminder die risiko dat die weerstand vinnig sal verval in ’n omgewing wat voortdurend verander.”
Die merkers help ook om weerstand in garskultivars in te bou vir siektes wat nog nie in Suid-Afrika ’n probleem is nie, soos ’n baie aggressiewe vorm van stamroes.
Die kundigheid by CenGen is van kardinale belang vir Suid-Afrika, sê Smit. “Dit help om kwarantyn-, in- en uitvoerburokrasie beter te hanteer. Omkeertyd is baie belangrik. Aangesien ons met die natuur werk, is die tydperk vir seleksie en plant baie beperk. CenGen maak dit vir ons moontlik om saam met ’n wêreldklasinstellings te werk en internasionale navorsing hier toe te pas.”
PLANNE MET PRUIME
Provar is ’n onafhanklike kultivar-evalueringsmaatskappy in die Paarl wat die boomgehalte, boomfenologie, vruggehalte en opbergingsvermoë van nuwe vrugtekultivars evalueer.
Die maatskappy evalueer verskeie vrugsoorte, soos appels, appelkose, bloubessies, pere, perskes, pruime, nektariens, tafel- en rosyntjiedruiwe. Hulle het onlangs ook koejawels en sitrus begin evalueer en hoop om kersies by te voeg, sê mnr. Carl Hörstmann, ’n evalueerder by Provar. “Ons is betrokke by verskeie ander waardetoevoegingsprojekte, soos gemodifiseerde opbergings- en rypmaakproewe, die toets van verpakkingsmateriaal, en DNS-gegronde toetse. Vir die toetse is CenGen ons voorkeurvennoot.”
Benewens molekulêre egtheidstoetse, is Provar en CenGen se grootste en suksesvolste samewerkingsprojek die toets van S-allele in steenvrugte, veral pruime, maar ook appelkose en kersies. “Met die groeiende pruimbedryf en die beperkinge van tradisionele toetse vir stuifmeelverenigbaarheid, was vinnige en akkurate toetse nodig om duur foute te voorkom.”
Prins sê Provar het hulle verlede jaar
genader oor probleme met pruime wat nie bestuif word nie en dus nie vrugte set nie.
Sy sê nadat monsters van kultivars ontleed is, het dit onmiddellik sin gemaak: Boorde waar swak opbrengste gekry is, se hoofkultivar en kruisbestuiwer het onverenigbare S-allele gehad. Dit was daarom nie vreemd dat vrugset nie plaasgevind het nie.
Hörstmann sê die grootste voordeel van die werk is dat minder verkeerde kombinasies van pruime geplant gaan word. Dit kan tot groot besparings en beter oeste lei. Dit het ook aan pruimboere die geleentheid gegee om ingeligte keuses te maak wanneer nuwe aanplantings beplan word deur die beste kombinasies te kies wat blomtyd, stuifmeel verenigbaarheid, en uiteindelike produk in ag neem.
HAAL DIE RAAIWERK UIT
Die werk wat CenGen vir hulle doen, haal die raaiwerk uit sekere aspekte van hul werk, sê Du Toit. “Daar is nie ’n plaasvervanger vir die merkerwerk wat hulle doen nie. As ons dit nie gebruik nie, kan ons maar ophou om koring te probeer teel.”
Hy sê omdat daar soveel druk is om so vinnig moontlik nuwe kultivars te ontwikkel om die risiko van siekteweerstand en opbrengs te verminder, moet hulle gou resultate kry. “Teling is ’n lang proses, maar die dienste wat CenGen bied, maak dit moontlik om baie meer gefokus te teel omdat jy presies weet wat is in die agtergrond van die materiaal of donors waarmee jy werk. Jy sit letterlik met alle kaarte op die tafel.”
Hy sê dis ook gerieflik dat die maatskappy in Suid-Afrika is. “Ons kan enige tyd bel of monsters stuur sonder om duur en tydrowende invoer- of uitvoerpermitte te kry. Dit maak die speelveld vir ons gelyk.”
Hy sê as hulle nou kruisings maak, is dit op grond van inligting wat hulle het, en in die nageslag van die kruisings kan toets. “Ons kan met ’n meer gefokusde bevolking werk. Aan die einde van die proses kan ons net herbevestig of die gene daar is. Dit spaar baie geld omdat ons nie die materiaal wat nié die gene het nie, hoef te toets nie.”
Hy sê hulle het dit in die verlede met konvensionele teling reggekry, maar hulle moes duisende lyne uitplant en hoop die wat hulle geselekteer het, het die verlangde eienskappe.