Die Kooperasie: Blink sukses van vennootskappe
Ná vyf jaar spreek die resultate van Die Kooperasie se suksesvolle vennootskappe vanself. Een plaas alleen het in dié tydperk R5,3 miljoen belasting aan die regering betaal. Hoewel die suksespad nie so eenvoudig is nie, toon dié bemagtigingsvennootskappe wat die private sektor, gemeenskappe en die regering met kundigheid, hoop en ’n wil saam kan regkry.
Met jaarlikse dubbelsyfergroei in wins glo Die Kooperasie van Humansdorp jy het nie ’n keuse as om jou voorspoed in die gemeenskap terug te ploeg nie. Sy gemeenskapsbetrokkenheid het binne net vyf jaar meer as 66 000 mense se lewe verryk. “Dit is die storie van vennootskappe – goeie, suksesvolle vennootskappe,” sê mnr. Deon Heyns, bestuurder vir boerdery-ontwikkeling by Die Kooperasie, wat sedert 2014 werk om bemagtigingsmodelle binne landbougemeenskape te bewerkstellig.
Hy het hul benadering op Die Koopekom,” rasie se konferensies oor geleenthede in die landbou op Jeffreysbaai en in Oos-Londen bespreek.
Die Kooperasie bestuur tans 74 bemagtigingsprojekte met 13 210 regstreekse begunstigdes, waaronder 1 400 heeltydse en 1 920 seisoenswerkers. Dit beteken nagenoeg 66 000 mense se lewe word geraak.
Die Kooperasie het ná die arbeidsonrus by De Doorns in 2012 besluit dat hy nie net na die winsgewendheid van sy lede of die volhoubaarheid van die omgewing moet omsien nie, maar ook na die gemeenskappe om hom.
“Dit het ons anders laat dink – nie noodwendig oor die werkers self nie, maar die arm gemeenskappe waar die werkers vandaan
sê mnr. Henk Agenbach, uitvoerende hoof van Die Kooperasie.
Die Kooperasie het begin klem lê op ontwikkelingsgeleenthede in die gemeenskap om Suid-Afrika se twee groot probleme – armoede en ’n tekort aan ekonomiese groei – aan te pak.
“Dit is verbasend met watter geleenthede daar in die armste gemeenskappe vorendag gekom word.”
Volgens Agenbach moet die nodige kundigheid en ervaring bygevoeg word vir die toepassing daarvan.
Heyns staan tans aan stuur van sake van dié bemagtigingsprojekte. Hy verduidelik dat Die Kooperasie tans drie modelle volg waarvolgens hulle die projekte in werking stel.
Die eerste is ’n gesamentlike onderneming tussen kommersiële boere en ’n swartbemagtigingsvennoot of vennote, waar ’n bedryfsmaatskappy gevorm word en hulle saamwerk. Die volgende is ’n finansieringsmodel waar groepe boere met ’n goeie finansiële geskiedenis en kollaterale sekuriteit geld leen. By die derde een, waar daar nie ’n kommersiële boer beskikbaar is nie, raak Die Kooperasie self betrokke by die boerdery.
Volgens Heyns is toegang tot finansiering tans die grootste struikelblok vir opkomende boere. Die drie modelle, met ’n kommersiële boer, Die Kooperasie of genoeg sekuriteit, oorbrug dié probleem. Langtermynfinansiering is egter nie maklik bekombaar nie en daar is ook nie lantermynfinansieringsbeplanning vir ontwikkelingsprojekte nie.
“Ons werk egter hard daaraan om langtermynfinansiering vir ontwikkelingslandbou beskikbaar te maak.”
Die sleutel tot projeksukses is langtermynvolhoubaarheid en lewensvatbaarheid. Dit is belangrik dat projekte nie begin word met toelaes as grondslag nie en dat die boerderye groot genoeg kan wees om volhoubaar te wees.
Hulle konsentreer veral daarop om onproduktiewe grond, waarvan daar baie in die Oos-Kaap is, weer te produktief te kry. “Ons het projekte wat wys dit kan werk.”
Hy sê een van die belangrikste lesse is dat die gemeenskappe saam met wie die projekte aangepak word, gekonsulteer moet word en dat hul wense en drome deel moet wees van die beplanning. “Die suksesvolle projekte is dié waar ons produseer wat die gemeenskap wil hê, want hulle aanvaar verantwoordelikheid daarvoor.”
Volgens mnr. Marius Kleyn, voorsitter van Die Kooperasie se direksie, móét werk geskep moet word om gemeenskappe volhoubaar te hou. “Die landbou kan ’n verskil aan die huidige werkloosheidsyfer van 29% maak, maar die regering se hulp is nodig om die rompslomp uit te weg te ruim.
“Die meeste van die gemeenskappe het onbruikbare grond en toegang tot meer grond, maar nie finansies nie. Dit is waar Die Kooperasie inkom: Ons bied geld, kenners, leiding en mentorskap aan. Hierdeur kan ons ’n veilige omgewing skep. Gelukkige gemeenskappe lei tot gelukkige boere. Bring jou kennis en raad, en raak betrokke. Los die geld by die huis.”
SITRUSWENRESEP
Entabeni is een van die fakkeldraers van Die Kooperasie se suksesvolle bemagtigingsprojekte. Dié sitrusplaas van 178 ha in die Gamtoosvallei naby Patensie kon die afgelope vyf jaar reeds meer as R5 miljoen belasting betaal. Die plaas is in ’n winsdelingsvennootskap
met Die Kooperasie.
Entabeni is ook reeds drie jaar agtereenvolgens die sitrusplaas met die hoogste wins per hektaar in die Oos-Kaap, volgens ’n onafhanklike konsultasiemaatskappy wat lemoene betref. Entabeni is sedert 2014, ’n jaar nadat Die Kooperasie as vennoot by die boerdery aangesluit het, winsgewend.
Die boerdery het die oorspronklike 48 ha sitrus in die afgelope vyf jaar uit sy eie wins verdubbel tot 97 ha. Daar word nog 20 ha in die volgende produksiejaar aangeplant, met plek vir ’n verdere 20 ha onder besproeiing.
Die plaas het agt begunstigdes, met 705 mense wat deur die projek geraak word. Een van die begunstigdes kon sy kabinetmaakonderneming
uitbrei danksy die inkomste uit die plaas.
Mnr. Kaya Katoo, ’n begunstigde en lid van die bestuurspan, sê die regering moet wegbeweeg van
toelaes en eerder opkomende boere ondersteun met goeie terugbetalingskoerse. “Kleinboere moet die regte strategiese vennoot kies. Erken ook elke spanlid se vermoëns en wend dit doeltreffend aan.”
Om deel te wees van die boerdery het hom geleer van raadvergaderings en hoe om met raadslede te werk, asook dat raadsvergaderings strategies pleks van operasioneel moet wees nie. Hy het ook geleer om finansiële state te lees, verstaan en interpreteer. Vandag kan hy ’n onderneming met ’n deeglike begroting bestuur en langtermynbeplanning opstel.
‘TOELAES MOET WAAI’
Die Dalasile Agri Park is ’n vennootskap tussen die Nciba-groep, Die Kooperasie en hoofman Zwelakhe Dalasile. Dit is gestig om volhoubare landbou-ontwikkeling in die Ngcobo-munisipaliteit teweeg te bring. Die boerdery bestaan uit 225 lede, met 1 350 afhanklike huisgesinne.
Die droogte is tans die boerdery se grootste probleem, “maar ons probeer ons bes om aan die gang te kom,” sê hoofman Zwelenkosi Dalasile van die Amaqhoti-stam met nagenoeg 300 hoofmanne onder sy leierskap.
Die eerste mielies is ná twee jaar se onderhandelings aangeplant. Daar word die afgelope twee jaar mielies geplant om weiding aan die gemeenskap te voorsien. Die 100 ha droëlandmielies is aangeplant op grond wat 30 jaar gelede laas bewerk is.
Die plaas stel vir die huidige produksiejaar 67 werkers aan. Ongeveer 300 ha van 600 ha bewerkbare grond is reeds omhein. Die boerdery is tans die grootste kommersiële boerdery in die Ncgobo-distrik en is die derde grootste in die Chris Hani-distrik.
Die Dalasile Agri Park is ook ’n vennoot in ’n verkorrelingsaanleg van R10 miljoen.
Volgens Zwelenkosi is dié park daar om werksgeleenthede op Ncobo te skep en om die werkloosheidsyfer van 99% onder die jeug te pak. Dwelms, drank en swangerskappe vier tans hoogty. Daarby hoop hulle om die gemeenskap van toelaes te speen en na ’n salarisinkomste te rig, en die jeug meer vaardighede in die landbou te leer.
STANDVASTIGE HULP
Birbury is ’n pynappelplaas van 632 ha by Bathurst. Die bestuurdersmaatskappy word in ’n vennootskap besit deur die voormalige eienaar se werkers ingevolge die regering se 50-50-grondhervormingsplan, Die Kooperasie en mnr. George Ngesi, een van die direksielede.
Volgens mnr. Bruce Thompson, boerderybestuurder, was daar slegs 4 ha pynappels toe hy in 2016 by die boerdery aangesluit het, en bykans geen toerusting nie.
Danksy hulp van Die Kooperasie en ander partye kon hulle toelaefinansiering kry en in 2017 begin plant. Daar is 220 ha wat vir pynappels geskik is. Die res is weiding vir die werkers se diere. Daar is tans 31 begunstigdes, waarvan 23 op die plaas werk.
Hulle hoop om in 2020 altesaam 3 000 ton pynappels te pluk, nadat hulle in die eerste jaar 800 ton gepluk het.
Die plaas het tans vele struikelblokke, soos die droogte, pryse en regeringshulp wat “kom en gaan”.
Volgens Thompson sou die boerdery nie kon voortgaan sonder Die Kooperasie se vennootskap nie, aangesien regeringshulp nie standvastig is nie. “Ondanks probleme, soos die swak pynappelprys, ondersteun Die Kooperasie ons steeds. Dit is hierdie soort ondersteuning wat nodig is.
“Ek het twintig jaar lank vir myself geboer. Voorheen bevoordeeldes soos ek moet kennis na die volgende geslag en voorheen benadeeldes oordra, want as ons dit nie doen nie, gaan die land nie oorleef nie.”
HOËWAARDEGEWASSE DRADIEBOERDERY
Die Kibitiboerdery is ’n gemeenskapboerdery by Keiskammahoek. Dié voormalige melkplaas word deur die gemeenskap en ’n aandeelhouer besit, met Die Kooperasie as vennoot.
Dié plaas is weens vertragings met die installering van besproeiings- en ander toerusting, nog nie winsgewend nie. Die boerdery het planne om uit te brei, maar weens ’n tekort aan water moet hy aansoek doen om ’n waterlisensie. Die lisensie word benodig voor die departement goedkeuring gee vir bykomende besproeiingstoerusting.
Daar is tans 4,75 ha bloubessies op die grond. Die plan is om dit tot 10 ha uit te brei teen 2022. Eetrissies (snack peppers) word as kontantgewas aangeplant. Die boerdery het ook hawer op 57 ha aangeplant ter voorbereiding vir lusern en sigorei. Vanjaar is sigorei op 27 ha geplant, waarna lusern gevestig sal word. Die gewasse sal elke ses jaar geroteer word.
Die bedryfskoste word tans deur die 7,75 ha met bessies en eetrissies gedra. Volgens mnre. Thukela Ngqameni, voorsitter van die direksie van die Kibitiboerdery, is die plaas baie klein en is skaalekonomie ’n probleem, maar die hoëwaardegewasse maak dat die boerdery op kort termyn kan voortgaan. Daarby is dit noodsaaklik om nuwe bessiekultivars aan te plant sodat die plaas op internasionale markte kan meeding.
‘BAKEN VAN HOOP’
Mnr. Aviwe Gxotiwe het die plaas Soutvlei van 2 340 ha naby Middleton deur die regering se proaktiewe grondverkrygingstrategie (PLAS) bekom. Die plaas het 200 ha besproeibare grond, waarvan 150 ha reeds onder besproeiing is. Dit sluit 100 ha lusern en 50 ha weiding in. Die afgelope twee jaar word sigorei en lusern aangeplant, en 1 500 skape aangehou in ’n vennootskap met die boere mnre. Angus Dixie en Henry Cloete.
Die maatskappy is sedert 2016 ’n 50-50-aandeelvennootskap met Die Kooperasie.
In 2018, hul eerste jaar van sigoreiproduksie, het Soutvlei die prys as Sigoreiboer van die Jaar ontvang toe hy 35,6 t/ha geoes het.
Volgens Gxotiwe is die groot sukses van die projek dat die plaas 12 werkgeleenthede geskep het, wat 324 mense ondersteun. “Ons ’n onstuitbare suksesstorie en ’n baken van hoop in landboutransformasie.”
Volgens Gxotiwe is dié transformasieprojekte simbolies van ’n terugvegpoging ná vele geglo het daar is nie meer hoop nie. “Wie gaan die Rassie Erasmus en Siya Kolisi van ons tyd wees om die druk te verlig van plaasaanvalle en onregverdige werkerbehandeling? Ek en Die Kooperasie het reeds ons hand opgesteek. Wie anders gaan?”