’n Nuwe, buigsame steunprogram
Met sy gebrek aan steun of subsidies vir opkomende boere is Suid-Afrika selfs agter teenoor die res van Afrika. Kyk na die lesse uit die verlede, pas dit aan by die huidige situasie en stel dit só suksesvol in werking, meen twee deurwinterde landbou-ekonome.
Daar word dikwels verwys na die subsidies wat wit boere vroeër jare gekry het en die behoefte om weer subsidies in te stel om swart boere te help om deel van die komboere mersiële landbou te word.
In teenstelling met wat ekonomiese puriste glo, is subsidies teoreties regverdigbaar en word dit in byna alle lande ter wêreld toegepas. Die neiging is egter steeds dat landbousubsidies die praktyk in ryker lande is, terwyl in baie middelinkomste- en arm lande eerder deur onnodige koste belas word. Die impak daarvan blyk duidelik uit dié lande se swak vertoning. In die strewe na ’n inklusiewe landbousektor en die regstelling van rasvooroordele uit die verlede is subsidies aan swart boere in Suid-Afrika regverdigbaar.
Die meeste lande in die ontwikkelde én die ontwikkelende wêreld het programme om boere (hoofsaaklik, maar nie uitsluitlik nie jong mense) vroeg in hul loopbaan te help om hulle in boerdery of ’n landboubesigheid te vestig.
In teenstelling het Suid-Afrika, selfs anders as baie Afrikalande, nie so ’n program nie. Ondanks talle bewyse dat die steun wat vroeër aan wit boere gegee is, voordelig vir die boere én Suid-Afrika as geheel was, het tye en omstandighede verander. Ons kan nie net wat in die verlede gebruik is, weer toepas nie. Steun moet by spesifieke hedendaagse behoeftes aanpas, terwyl die huidige fiskale beperkings ook in ag geneem moet word.
Suid-Afrika het in die 1980’s hoë vlakke van landbousubsidiëring bereik – tot die punt dat die land gelyk aan die Europese Unie en Amerika was as hierdie subsidies op ’n per kop-grondslag bereken is. Die verskil is natuurlik dat laasgenoemde ryk lande is. Wanneer toekomstige steun vir plaaslike boere bepaal word, sal ons moet aanvaar dat bekostigbaarheid ’n beperking is.
HISTORIESE KONTEKS
Sedert die ontstaan van die Unie van Suid-Afrika is verskeie inisiatiewe bekend gestel om die ontwikkeling van kommersiële (slegs wit) boere te steun. Dit het onder meer ingesluit die totstandkoming van die Land Bank in 1912, die stigting van die Boerebystandsraad in 1925 in antwoord op die resessie wat ná die Eerste Wêreldoorlog gevolg het, ondersoeke na die “armblanke”-probleem met finansiering van die Carnegie-stigting in 1928, en die instelling van
opleidingsprogramme vir werker sin 1929, tesame met staatsbystand vir werkskepping. Di tis gevolg deur die vestiging van besproeiingskema s, ondersteunings programme vir huurboere, en die ontwikkeling van die infrastruktuur vir die plaaslike landboumark en bemarking s reëlings ingevolge die verskeie landbou bemarking skemas.
Steun aan boere vir die aankoop van grond, infrastruktuur ontwikkeling oor’ n wye front, produksiekrediet en gesubsidieerde grondbewaringswerk het in die 1930’ s begin. Subsidies om die landboubedryf te steun, is in die laat 1950’s bekend gestel en het tot in die 1980’s voortgeduur. Voorbeelde daarvan was die opberging van surplusbotter en openbare finansiering van uitvoerverliese, wat, tesame met steun deur die Kredietraad, openbare besteding aan die landbou vanaf die 1970’s tot laat in die 1980’s oorheers het.
’n Aansienlike toename in openbare beleggings in landbounavorsing en -ontwikkeling het algemene subsidies aan die landboubedryf voorafgegaan, en het aanhou groei tot die middel 1970’s, waarna dit gestagneer het.
Baie van dié programme was in verskeie formate tot in die 1990’ s inwerking, waaronder die boere vestiging s program, gesubsidieerde lenings programme vir boere, en beheerde bemarkingskemas – wat almal net wit, kommersiële boere bevoordeel het.
Die vermoë om hoë vlakke van steun aan boere vol te hou, het in die middel 1970’s onderdruk gekom vanweë die apartheidsregering se besteding aan die onderdrukking van “oproerigheid” en die moeilike ekonomiese toestande wat internasionaal geheers het. Die droogte vroeg in die 1980’s het nóg ’n verhoging in steun aan boere genoodsaak, wat kort daar nagevolg is deur die bekendstelling van’ n grond omskakelingsprogram om grond in marginale produksiegebiede waarop gewasse verbou is, om te skakel na grond vir veeboerdery op aangeplante weiding. Alle subsidies aan boere is egter vroeg in die 1990’s uitgefaseer.
REGSTELLINGS GEFRAGMENTEER
Die onttrekking van dié steun aan wit boere in die oorgangsjare (vroeë 1990’s) het twee nadelige gevolge gehad. Eerstens het dit die verskuiwing na groot boerdery genoodsaak om voordeel uit skaalekonomie te trek, wat tot die ontstaan van baie groot (mega-) boerderye gelei het in veral (maar nie uitsluitlik nie) die intensief besproeide tuinbou produksie segment van die mark. Tweedens het dit gepaard gegaan met die opskorting van die meeste ondersteunings programme–van direkte subsidies tot indirekte mark ingrypings, die finansiering van navorsing en voorligting, en subsidies vir bewaringswerk. Die gevolg was dat “nuwe” of “opkomende” swart boere ontneem is van die steundienste wat hulle ook in die vorige bedeling ontsê is.
Ongelukkig was die baie pogings om die situasie regte stel, byvoorbeeld deur die omvattende landbou-ondersteunings program (CASP) en ander programme gefragmenteerd en onsuksesvol. Daarby het die meeste steunprogramme baie burokraties geraak en op individuele gevalle gekonsentreer, wat tot lang vertragings in besluitneming gelei het sonder dat dit oor ’n breë front ’n impak gehad het.
Tensy dit verander, sal die Suid-Afrikaanse landbou net effens minder rasgesegregeerd bly as in die 1980’s, maar met ’n sterk vooroordeel teenoor klein familieboerderye. Die ontwikkeling van dié boederye kan juis baie doen om groei en werkgeleenthede reg oor Suid-Afrika aan die gang te kry, op die manier wa tin die nasionale ontwikkelingsplan voorsien is.
BENUT LESSE VAN DIE VERLEDE
Om te besin oor ’n alternatiewe program vir inklusiewe groei, is dit nodig om gebruik te maak van die lesse met die vroeëre steun programme vir wit boere en die ondersteunings programme vir swartboere wat die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika in die 1980’ s in werking gestel het.
Hierdie lesse voorsien die beginsels vir ’n nuwe, buigsame breëbasis-steunprogram watt ot die vestiging van boerdery ondernemings behoort te lei wat voorheen van die kommersiële landbou uitgesluit was. Ons kyk hier spesifiek na direkte finansiële ondersteuning aan boere en nie na die ander baie belangrike take van die staat wat ook deel is van die ondersteunings raamwerk vir enige boerdery nie. Laasgenoemde sluit in navorsing, landbouproduk standaarde, regulatoriese dienste, water infrastruktuur, paaie, markte, diere gesond heiden’ n staatsondersteunde Land Bank.
WIE MOET VOORDEEL TREK?
Die steunprogramme vir nuwe toetreders tot die landbou is gekoppel aan die grondhervormingsprogram. Dit is ontwerp om die transformasie van die landbousektor te steun ten einde ’n meer diverse en verteenwoordigende groep boere in Suid-Afrika te vestig. ’n Nuttige beginpunt is die volhoubare en produktiewe vestiging van geskikte boere en begunstigdes op grond wat reeds deur die staat se pro-aktiewe grondaankopestrategie(PLAS-) program verkry is.
Die grond waarop die vestiging plaasvind, behoort aan potensiële begunstigdes aangebied te word vir okkupasie deur middel van ’n kennisgewing deur die betrokke distriksgrondkomitee in die Staatskoerant en alle groot koerante.
Die advertensie kan in sekere gevalle reeds ’n sakeplan gereed hê, soos waar die distriksgrondkomitee reeds weet watter tipe boerdery gaan plaasvind (byvoorbeeld waar daar reeds ’n boord is of waar die grond net vir een soort boerdery – soos ekstensiewe beweiding – geskik is, wat die geval is op meer as twee derdes van landbougrond in Suid-Afrika). As daar geen sakeplan is nie, moet die aansoeker een verskaf.
Alle belanghebbendes moet skrifte
lik aansoek doen en toon dat hulle aan verskeie kriteria voldoen wat in die seleksieproses gebruik gaan word. Die minimum vereistes, bykomend tot die bestaande beleid van begunstigde-seleksie, is:
■ Moet minstens 18 jaar, maar jonger as
50 jaar wees.
■ Moet opleiding en ondervinding geskik vir die produktiewe gebruik van die grond hê.
■ Begunstigdes wat reeds geboer of op kommersiële plase gewerk het, sal voorrang geniet.
■ Moet persoonlik op die grond woon en
dit bewerk.
■ Moet van goeie karakter wees, en nie skuldig wees aan, of tereg staan op, enige strafregtelike oortreding nie.
■ Moet voldoende werkskapitaal kan bekom om die grond te ontwikkel en te bewerk. Die keuringsproses moet objektief en baie streng wees en teen enige politieke beïnvloeding of begunstiging beskerm word.
Die aankoop van die grond deur die gekose begunstigde moet deur ’n langtermynverband (25-40 jaar) van die Land Bank gefinansier word teen voordelige koerse en voorwaardes. Rente en kapitaal terugbetalings kan vir die eerste twee of drie jaar uitgestel w orden in die uitstaande skuld geamortiseer word om die aanvanklike fase van die onderneming finansieel moontlik te maak. Dit sal vereis dat die Land Bank se finansiering s model na’ n geskikter benadering moet verander wat die ontwikkelings mandaat van die bank ondersteun e nop langtermyn-verband finansiering konsentreer.
Nog ’n dimensie van sulke voordelige voorwaardes (en ’n manier om vinnig meer begunstigdes op die grond te kry) is om die grond vir ’n tydperk van tot vyf jaar aan die begunstigde te verhuur voordat die huurder die opsie kan uitoefen om die grond te koop. Die eerste twee jaar kan die huur verniet wees, waarna dit inkrementeel toeneem tot ’n huurbedrag gelyk aan ’n persentasie (dalk gelyk aan die langtermyn-verband rentekoers) van die ooreengekome aankoopprys van die grond.
STEUN VIR BEGUNSTIGDES
Die vestiging van enige boerdery-onderneming is geen geringe taak nie. ’n Sinvolle
steunprogram moet dus nie gekortwiek word deur burokratiese rompslomp en eindelose komiteevergadering s nie. Di tis ongelukkig waar dat die huidige ontwerp van CASP nie daarin geslaag het om ’n vinnige en onmiddellike impak te maak nie weens die lang goed keuringsproses.
’n Landbou steun program vir’ n groot groep boere kan net doeltreffend wees as dit volgens ’n aantal duidelike beginsels gedoen word:
1. Vermy projekgebaseerde en gefragmenteerde benaderings tot steun aan boere.
2. Brei bestaande stelsels uit om ’n omvattende en inklusiewe benadering te verseker. Die aansoekproses en vereistes moet maklik wees. 3. Geen openbare tenders vir die aankoop van boerdery-insette of beleggings op die plaas hoef uitgereik te word nie sodat geen tyd gemors word en daar geen geleenthede vir begunstiging en korrupsie is.
4. Net infrastruktuur opdiep laas moet gesubsidieer word, soos boorgate, krale, hoenderhokke, melk stalle, silo’ s, skeerskure, besproeiing s toerusting, heinings, boorde en skure.
5. Vaste verbeterings aan die grond, soos bewaringswerk, omheinings, kontoerwalle, grond verbeterings programme en beleggings in herlewing s landbou, moet ook in aanmerking kom vir staatsbydraes.
6. ’n Universele, vaste tarief per spesifieke artikels al van toepassing wees op terugbetaling seise
van boere. Die tarief moet nie meer as 80% van die markwaarde of beleggingskoste van die spesifieke artikel wees nie.
7. Ná die aanvanklike goedkeuring van die begroting en inspeksie deur staatsamptenare kan boere enige diensverskaffer aanstel.
8. Betalings moet verwerk word ná inspeksie van die werk of die aankoop gedoen is, en volledige dokumentasie en bewys van betaling aan die diensverskaffer verskaf is.
9. Produksie- en bedryfsuitgawes, soos lone, brandstof, voer, saad en kunsmis, moet betaal word met produksie finansiering van koöperasies, landboubesighede of kommersiële banke.
10. Werktuie moet gefinansier word met termynlenings van handelaars, banke of landboubesighede.
Dit is welbekend dat dit aanvanklik vir ’n boer en sy of haar gesin moeilik sal wees om te oorleef sonder ’n vaste werk of inkomste anders as van die plaas, aangesien daar geen gevestigde inkomstestroom in die boerdery is nie. Daarom sal dit raadsaam wees om die gesin vir die eerste 24 maande ’n onderhoudstoelae van R3 500 per maand te betaal (in 1947 was hierdie bedrag 7 pond). Dit sal vir alle begunstigdes geld wat suksesvol is in hul aansoek om grond wat deur die staat vir herverdeling beskikbaar gestel is.
As só ’n herontwerpte en buigsamer omvattende steunprogram in werking gestel word, sal dit ’n noodsaaklike bydrae lewer om die suksesvolle voltooiing van Suid-Afrika se grond herverdeling s program te verseker en’ n nu wegroep kommersieel georiënteerde swartboere te bou.
Hierdie artikel het oorspronklik in The Conversation van 12 Mei 2022 verskyn, en word geplaas met die vergunning van die skrywers. Prof. Nick Vink het onlangs afgetree as landbou-ekonoom aan die Universiteit Stellenbosch (US) en was lid van die Kassier-kommissie in die 1990’s. Prof. Johann Kirsten is direkteur by die buro vir ekonomiese ondersoek aan die US.