“Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki”nin Kavramlar Repertuarı
Venturi’nin ünlü kitabının kavramlar dizgesi ve kavram oluşturma yaklaşımları üzerine bir çözümleme denemesi. Nazmiye Öztürk’ün metni.
Venturi’nin ünlü kitabının kavramlar dizgesi ve kavram oluşturma yaklaşımları üzerine bir çözümleme denemesi.
Nazmiye Öztürk
Karmaşıklık, çelişki ve belirsizlik günlük dilde negatif anlam taşır. Bu tür kavramların etrafındaki gerilim, mimari tasarımda, günlük yaşamda olduğundan çok daha rahatsız edicidir. Tasarımda bir karmaşıklık varsa düzenlenmesi, çelişki sözkonusuysa giderilmesi ve belirsizliğin kesinliğe doğru taşınması gerektiği yönünde yaygın bir kanı vardır.
Venturi Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki’de, bu kavramların Vitruvius’tan bu yana mimarlığın içinde zaten varolduklarını söyler. Genelde yüklendikleri olumsuz anlamların tersine karmaşıklık, çelişki, belirsizlik kavramları Venturi’nin bu kitabıyla birlikte olumlu anlam kazanarak literatürde yer bulur.
Venturi kitabında, mimari bileşenlerin ilişkilenme tarzlarını, kavramlar eşliğinde açıklar. Bileşenler arası farklı her tür ilişkinin kavram karşılığını tartışan Venturi, tasarımın kavramsal değişkenlerini, kendine özgü bir yolla yapılandırmıştır. Doğrudan olmayan (nonstraightforward), çoklu bitiştirme (superadjacency), uyarlanmış çelişki (contradiction adapted), yanyana getirilmiş çelişki (contradiction juxtaposed) gibi kavramlar, bu kitapla birlikte ortaya çıkan türev kavramlardır.
Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki’de en çok kullanılan sözcüklerden biri olan “geçerlilik”, kabul edilen beğenilerin anlam bazında değişimine işaret eden bir kavramdır. Venturi’ye göre o gün için geçerli olan mimarlık, anlam çoğulluğu üzerine kuruludur: “Eğer mimarlık birçok düzeyde değişik anlamlar yaratabiliyor ve birçok yoruma yol açabiliyorsa, biçim ve öğeleri aynı anda çeşitli biçimlerde okunuyor ve kullanılabiliyorsa, o geçerli bir mimarlıktır” (Venturi, 2005:17). Kavramlar ve onların yorumlanabilir çeşitlemeleri anlam çoğulluğunu beraberinde getirir. Böylece geçerlilik veya kabul edilme, çoğulluk yoluyla sağlanmış olur. Örneğin bir yapının giriş kapısı, Venturi’ye göre giriş-çıkış
işlevinin yanında aynı zamanda “baskın bağlayıcı öğe” olabilir veya “çoklu bitiştirme” farklı öğelerin yönlenmeye bağlı olarak üst üste yüklenmesi veya yan yana getirilmesidir (Venturi, 1992: 100-104).
Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki’nin kavramları, kurguda belirgin bir yere sahip olmakla birlikte, Venturi’nin modernizm eleştirisinden çok, çoğulculuk önerisini yapılandırmada kullandığı araçlar olarak öne çıkmaktadır. Venturi, modernizm karşıtlığını, modernizmin ürettiği kavramlar düzeyinde değil, bu kavramları oluşturan zihinsel süreçlerle çatışma düzeyinde kurmaktadır. Bu sayede geleneksel olan ile kurduğu ilişki, biçim tekrarından çok, ona dayalı kavram üretme haline gelmektedir.
Metnin analizi, 1963 ilk yazım ve 1992 son basımının karşılaştırması The Graham Foundation for Advanced Studies in Fine Arts sponsorluğunda gerçekleşen bir burslu proje olan “Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki” (Complexity and Contradiction in Architecture) rapor olarak 1963’de tamamlandı (Venturi, 1963). Kitap olarak ilk baskısı 1966’da, sonrakiler 1977, 1979, 1981, 1983, 1985, 1988 ve 1992’de yapıldı. Bu araştırma esnasında kitabın 1963 (rapor), 1966, 1977, 1988 ve 1992 basımlarına ulaşılabilmiştir. 1966’da kitabın ilk düzenlemesi yapıldı. 1977’de yapılan ikinci düzenleme 1992’ye kadar yeniden basıldı. 1966 ve 1977’deki düzenlemeler arasında, kavramlar bazında bir değişiklik yoktur. 1963 ve diğerleri arasında oldukça dikkat çekici farklar vardır. Bu yazı, mimarlık tarihi ve tasarım araştırmaları açısından bu belirgin farkların ortaya konması ve belgelenmesine katkıda bulunmayı amaçlıyor.
Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki’nin 1992 ve 1963 tarihli metinlerinin konu başlıkları bazında karşılaştırması Tablo 1’de verildi. Buna ek olarak 1963 metninin bölüm, kavram ve içeriklerinin bulunduğu ayrıntılı bir tablo hazırlandı (Tablo 2).
Tablo 2’deki kavram ve içerikler 1992 basımında tümüyle yer almamakta. Merkez dışı kompozisyon, çoğul yorumlama, planlı uyumsuzluk, ironi, derin mimarlık, bitmemiş bütünlük gibi bazı kavramlar ve birden fazla bölümde tekrarlanan kavramlar, Venturi tarafından elenmiştir. Tablo 2, 1992 metnine ait kavramlarla
karşılaştırıldığında, sayısal azalma olmasına rağmen kavramlarda yoğunlaşma ve sadeleşme görülüyor. Örneğin “bir düzen oluşturmak sonra yıkmak”, “biçim bozma”, “önemli istisna”, “düzen bozulması” gibi ayrı başlıklarda yer alan kavramlar, 1992 metninde Venturi tarafından birleştirilerek “düzen-düzen bozulması” haline gelmiş ve alışılagelmiş öğenin açıklayıcı kavramı olarak kullanılmıştır.
1963 ve 1992 metinleri arasındaki farklılıkların analiz edildiği ve karşılaştırıldığı bu araştırma bize bu kitabın tarihsel bağlamı kadar, tasarım kavramları bağlamında da dikkate değer olduğunu göstermekte. Bu karşılaştırmaya göre Venturi, kitabını anahtar sözcük ve kavramlar üzerine