Parajanov, Sarkis ve Erkmen Pera’da…
Parajanov bir aykırı kişilik. Sovyet döneminin neredeyse tamamı boyunca işleri, yaşamı ve tercihleri aracılığıyla sistemin tanımladığı her sınırlamayla sessizce mücadele etti. Parajanov’un Pera Müzesi’ndeki retrospektif sergisine paralel olan işinde Sarkis bu önemli Ermeni sanatçıya bir saygı duruşunda bulunuyor. Serginin ve eşlikçisi kitabın tasarımını Bülent Erkmen yaptı.
Parajanov bir aykırı kişilik. Sovyet döneminin neredeyse tamamı boyunca anonimite denizi içinde yüzen bir yalnız adam olarak yaşadı. İşleri, yaşamı ve tercihleri aracılığıyla sistemin tanımladığı her sınırlamayla sessizce mücadele etti. Sinemacı ve sanatçı olarak çalıştı, ama o her şeyden çok kendi yaşamının şiirini yazanlardandı. Parajanov’un Pera Müzesi’ndeki retrospektif sergisine paralel olan işinde Sarkis bu önemli Ermeni sanatçıya bir saygı duruşunda bulunuyor. Onu varlığını çok zor dışavurabilmiş bir Aşık Garip olarak anlatıyor. Serginin ve eşlikçisi kitabın tasarımını Bülent Erkmen yaptı.
— Kaftan! Kaftanı bu sergideki işlerin merkeze alınabilecek işareti olarak gördüm. Alt katta Parajanov’un, üst katta senin kaftanların. Sergiye “duvardan kaftan”ın eteklerinin içinden giriliyor. Belinin iç kısmındaki metinler girenin iki yanını sarıyor ve izleyici tam karşısındaki Parajanov’un kaftanıyla başbaşa kalıyor. Kaftanı bir “yem” olarak kullanıp, izleyiciyi duvardan kaftanın eteklerinin içinden bir kuyuya çekmek, soktuğum bir mağaranın içinden geçerek bulacağı pırıltılar içindeki bir hazineyle karşı karşıya bırakmak istedim.
— Duvardan Kaftanın iki kolundan görünenler Parajanov’un işlerinden parçalar. İstenirse kolların birinden girilerek ulaşılabilir işlere, istenirse kaftanın başından! Üstlerinde kendinden başka hiçbir şey taşımayan kaftan duvarlarından çıkıldığında mekanın dört bir yanını saran Parajanov’un işleri karşılıyor izleyiciyi.
— Parajanov’u sergilemek için buluştuk Bülent. Senden Erivan’daki Parajanov Müzesi’nden gelecek yapıtların sergilenmesi, benden de Parajanov’a dönük yapıtlarının sahnelenmesi istendi. Sen alt kattaydın, ben üst katta. Parajanov’un adı ve iki kat arasındaki asansör bizi birleştirdi. İki ayrı konseptle kurulmuş “bitişik” bir sergi bu, çok nadirdir!
— Aslında bu sergi seninle birlikte olduğumuz ilk sergi! Sen kendi mekanında her şeyi hazırlayıp –sergi kitabı dahil– Zaven’i bekledin. Burada “sergi küratörlüğü” Zaven/Bülent’e ait bence. Olduğum kat, alt katın “kontrpuan”ı oldu. Yerinde doğdu sergi! Konsepti veya partisyonu belleğimde hazırdı, icra yerinde oldu. Geometriyi hep kırarak ilerledim. “Sayat Nova”nın tüm sekanslarını aynı anda yaşatarak, doğumu ve ölümü birlikte yaşatarak! Sabahın, öğlenin, akşamın ışığını davet ederek!
— Kaftan duvarlarını çevreleyen mekanın duvarları, düzeni olmayan bir ritm içinde yanyana, altalta, üstüste yerini alan Parajanov’un hareketsiz işleriyle, hareketli işleriyle, aralardaki yazı parçalarıyla kaplı. — Hareketsiz işler ağırlıklı olarak film yapmasının yasaklandığı döneme, o onbeş yıla ait. Hareketli işler de beş filminden, “Unutulmuş Ataların Gölgeleri”, “Suram Kalesi Efsanesi”, “Narın Rengi”, “Aşık Garip” ve “Pirosmani Teması Üzerine Arabeskler”den seçtiğim sahneler. Parajanov’un film yaparken resim/kolaj/yerleştirme yaptığını da gösteren sahneler. Her bir ekranda bir tane kareografik sahneleme kendi sesiyle sürekli tekrar ediyor. — Yapıtları çevreleyen “çerçeve kutular”ın içindeki aydınlatmaya, hareketli film parçalarının ve açıklama metinlerinin yer aldığı ekranlara giden kablolar gideceği yerlere doğrudan gitmese, yolu uzatsa, yolu gereksizce uzatsa, kıvrılsa, bükülse, canı istediği gibi geze geze gitse, duvar yüzeyini sarmaşık gibi kaplayarak kimseye belli etmeden, kimseyi rahatsız etmeden, sessiz sedasız gideceği yere gitse nasıl olur diye merak ettim.
— Senin sunuşunda ziyaretçilerin bilmediği bir durum var; Ermenistan-Türkiye sınırı kapalı olduğundan Parajanov’un yapıtlarının gelişinin gecikeceği düşüncesiyle senin “sahne”yi önceden hazırlaman! Nitekim son anda gelen yapıtlar kendileri için hazırlanmış yuvalarına kavuştular. Her zorluk bir dil yaratır, bir şekil doğurur. Her şeyi hazırladıktan, yapıtlar son anda geldikten sonra kendini geri çekip sahneyi Parajanov Müzesi Müdürü Zaven’e bırakman çok güzeldi.
— Hep doğuştan söz ediyorum: Benim “ikona” diye adlandırladıklarımın doğuşları şöyle olur çoğunlukla; ilkin bir çerçeve vardır, çerçeveyi yaşamış bir mekan olarak ele alırım, katkım bu mekanın içinde doğar; bu mekan/çerçevelerin geçmişleri vardır: Rum, Ermeni, Osmanlı, Hint…; bu sergi için seçtiğim Rum, Ermeni, Osmanlı çerçevelerinin içinde doğanlar gibi.
— Bir de çerçevelerini yitirmişler var, mekanlarını yitirmişler gibi, onlara bir çerçeve/mekan yaratırım, o çerçevesi pirinç taneleriyle yapılmış olanı gibi.
— Her bir yapıtı saran, kendi içine alan “çerçeve kutu”, içine aldığı yapıta kendi mekanını yaratma imkanı veriyor. Her yapıt bu “çerçeve kutu”yla kendi sınırını çiziyor, bağımsızlaşıyor, daha çok kendi oluyor.
— Parajanov yapıtlarının baktıkça “kıpırdıyor” gibi görünme haliyle, ekranlardaki film parçalarının tekrarlayan küçük hareketlerle kıpırtısı ve açıklama metinlerindeki dil değişikliğinin kıpırdanmaları mekan duvarlarının dört bir yüzeyinde birleşsin, kıpırtılar “pırıltı”ya dönüşsün istedim.
— Parajanov Müzesi’nden gelen 76 yapıttan biri de Parajanov’un “Perde”si. “Perde”, sergide perdeliğini hatırlayıp birleşik iki mekanın arasını örtüyor! İki katı birleştiren ara boşluktan da senin 11 ekranda oynayan “Sayat Nova” sesleri birleşip üst kattan alt kata sızıyor!
— Zaven o eldivensiz elleriyle(!) evinin oturma odasında çalışıyor gibi okul çocuğu heyecanıyla Parajanov’un yapıtlarını senin hazırladığın yerlere yerleştirdi. Aslında böyle çalışma dili Parajanov’dan geliyor, “kolajla düzenleme” diliyle Parajanov’un yemek yapma şekli birbirleriyle yakındır. Ellerini hissedersin Parajanov’un, ellerinin kokusunu da!
— Çok uzak bir anımı dile getirmek isterim. İlkokul birinci sınıfında Ermenice yazı hocamın kıllı parmaklarını kafama vurur gibi masaya vurmasını, burnumu parmaklarının altındaki kelimelere sürtercesine öğretmesini, o parmak kokusunu hala hatırlarım! Aslında Parajanov’un “Sayat Nova”sı da böyle yapıştı bana, mesafeli olamazsın Parajanov ile!
— İşte, bana verilen mekanın böylesine duygularla dolmasını istedim. Anların, günlerin, yüzyılların beraber yaşadıkları duyguların doğuş yeri gibi. Parajanov ile 30 yıllık yaşanmışlığımı veriyorum ziyaretçilere bu mekanda.
— Parajanov’un biyografik bilgileri ve fotoğrafları ayrı bir mekanda yer alıyor. “Sergey Parajanov: İsyankar” isimli belgesel filmi de bu mekanda. “Suram Kalesi Efsanesi”ni seyrederken farkettiğim bir sahnede ise Parajanov oynuyor. Kıvrak el ve bel hareketleriyle hem oynuyor hem de Azerbaycan Türkçesiyle “Her işim her emelim hile fırıldaktır benim” şarkısını söylüyor, bütün hınzırlığıyla!
— Bu mekan oldukça loş. Aydınlatma yazıların okunacağı, fotoğrafların görüleceği kadar! Yazıları okuyan, fotoğraflara bakan izleyiciye mekan boyunca nereden geldiği belli olmayan çeşitli kuş sesleri eşlik ediyor.
— Ve bu mekanın sonunda bizi kendi kafesinin üstüne oturmuş kuş şapkası, belden yukarısındaki çıplaklığını örten sarı çiçeklerle gözlerini kendisini izleyene dikmiş Parajanov bizi uğurluyor! Sence Sarkis?
— İstediğim bir şey olamadı, ziyaret saatlerinin bitiminde yerleştirmemin sesi, görüntüleri, ışıkları kesildi, oysa bir sergi gece gündüz yaşamalı bence! Müzenin kapalı olduğu gün ve saatlerde sergilerin niçin ışıkları kesilir, sesleri susturulur, yapıtlar karanlıkta konuşamasınlar (!) diye mi? Mesela benim Paris’teki atölyemde her zaman bir ışık yanar, gece gündüz. Müzelerin hakikaten bunu düşünmeleri lazım: Yapıtlar hep aralarında konuşabilsinler diye doğmuştur.
— Parajanov’un en hasta, en son halini gösteren siyah beyaz şeffaf bir fotoğraf, kalbinin üzerinde bal sarısı renkte benim bir parmak izim var. Çerçevesinin ışığa ihtiyaç duyduğu bir XIX. asır vitrayı ki bu başlı başına bir “ikona”dır; ancak bu sergi için bu ikonaya ışık versin diye gökkuşağının 7 rengindeki neonla yazılmış Parajanov’un Ermenice imzası yanar. Parajanov değildir asıl adı: Sovyet döneminde Sarkis Paradjanian’ın adı Sergey Parajanov olarak değiştirilmişti.
— Aslında bu sergi Parajanov için yapıldı, İstanbullular Parajanov’u tanısınlar, sevsinler diye yapıldı. “Islak bir sergi” bu! “Islak”mı sence Bülent, yoksa “ıslak ve sıcak” mı?