Atatürk Kültür Merkezi | İstanbul
Fransız mimar ve kent planlamacısı Henri Prost’un İstanbul için hazırladığı nazım planı önerisi, 1939 yılında yürürlüğe girdi. Prost, bölgeyi canlandıracak iki önemli kültür yapısı olan İstanbul Operası ve Şişhane Komedi Tiyatrosu’un gerçekleştirmek üzere İstanbul Belediyesi’ne Fransız mimar Auguste Perret’yi önerdi. İstanbul’a davet edilen Perret, İstanbul Operası için bir proje hazırladı. 2. Dünya Savaşı nedeniyle bu proje kaba yapısı kısmen inşa edildiyse de, tamamlanamadı. İstanbul Belediyesi’nin siparişiyle Rükneddin Güney ve Feridun Kip,
İstanbul Operası için yeni bir proje hazırladı. Bu projeye göre, eski kaba yapı da kısmen kullanılarak revize edildi ve 1946’da binanın temeli yeniden atıldı. 1953’de bütçe yetersizliği sebebiyle inşaatı Hazine’ye devredilen proje, 1956’da Bayındırlık Bakanlığı tarafından Mimar Hayati Tabanlıoğlu’na verildi. Tabanlıoğlu’nun tasarımı “İstanbul Kültür Sarayı” adıyla 1969’da hizmete açıldı. “Saray” adı tartışmalara yol açtı. 1970’te “Cadı Kazanı’’ eserinin temsili sırasında çıkan yangında yapı büyük zarar gördü. Temsili izlemeye gelen binlerce insanın tahliyesi sağlandı ancak yangının nedeni bulunamadı. Yapının “Atatürk Kültür Merkezi” adıyla yeniden açılışı 1978’de gerçekleşti.
1999’da 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, AKM’yi “korunması gereken kültür varlığı” olarak tescil etti. Kültür Bakanlığı’nın önerisiyle Tabanlıoğlu Mimarlık, AKM’nin yenilenmesi için bir konsept önerisi hazırladı.
2005’te Kültür ve Turizm Bakanı Atilla Koç, ekonomik ömrünü tamamladığı gerekçesiyle binanın yıkılmasını önerdi. Ekim 2007’de AKM’nin yıkılması ve yerine yeni bir bina yapılması hakkındaki 2010 Avrupa Kültür Başkenti Kanunu Tasarısı, TBMM Komisyonu’nda kabul edildi. Kasım 2007’de 2 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, AKM’yi “1. Grup Kültür Varlığı” olarak tescil etti. İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Hakkında Kanun yayımlanarak “AKM’nin yıkılması” ifadesi çıkarıldı ve “çevresindeki diğer parsellerle birlikte yenilenmesi”nden söz edildi.
Kültür ve Turizm Bakanlığı AKM’deki etkinliklere 31 Mayıs 2008’de son verdi. Kasım 2008’de Bakanlık tarafından imzalanan protokolle, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı’nın üstlendiği AKM yenileme projesini hazırlamak üzere Tabanlıoğlu Mimarlık görevlendirildi, hazırladıkları yenileme projesi, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nca onaylandı. Kültür Sanat ve Turizm Emekçileri Sendikası (Kültür Sanat-Sen), AKM yenileme projesinin durdurulması istemiyle dava açtı. İstanbul 9. İdare Mahkemesi,
Aralık 2009’da davayı karara bağlayıp projeyi iptal etti. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, 31 Aralık 2009 tarihinde AKM’nin “mevcut haliyle onarımı” kararını aldı ve AKM için Tabanlıoğlu Mimarlık tarafından yeniden ele alınan proje bakanlığa teslim edildi.
Kültür Sanat-Sen ile Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi’nin de aralarında bulunduğu sivil toplum kuruluşları, AKM’nin “onarım çalışmaları sonucunda tahrip olduğu ve kullanılamaz duruma getirildiği” gerekçesiyle 2010 Temmuz ayında suç duyurusunda bulundu. Suç duyurusunda, 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı’nın kanunen projeye kaynak aktarma zorunluluğu olmasına rağmen projenin gerçekleşmediği belirtildi. Bakanlık suç duyurusuna, 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı’nın para taleplerini karşılamadığı cevabını verdi.
2012 Nisan ayında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Devlet ve Şehir Tiyatroları’nın özelleştirileceğini, bu konudaki tasarının Bakanlar Kurulu’nda görüşülmek üzere olduğunu açıkladı. Şubat ayında Sabancı Grubu, “AKM’nin özgün yapısına sadık kalınarak gerçekleştirilecek projeye” sponsor oldu. AKM yenileme projesi inşaatı Temmuz ayında başladı.
Eylül 2012’de SALT Galata’da açılan küratörlüğünü Pelin Derviş ve Gökhan Karakuş’un üstlendiği “Modernin İcrası: Atatürk Kültür Merkezi, 1946-1977” sergisi ardından yapı, 2013’te Gezi Parkı protestoları sırasında asılan pankartlarla bir kez daha gündeme geldi. Bu sırada AKM’nin restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından can ve mal güvenliği gerekçe gösterilerek durduruldu. Bina bir süre polis karakolu olarak kullanıldı ve çöküntüye terkedildi.
Haziran 2017’de Cumhurbaşkanı Erdoğan “AKM’nin yıkılarak yerine daha iyisinin yapılacağını” açıkladı. Kasım 2017’de basının ve ilgili kurum ve kişilerin katılımı ile “AKM’yi Yıkıma Terk Etmek de
Yıkmak da Suçtur!” başlıklı TMMOB basın açıklaması yayınlandı. Aynı ay, Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul II Numaralı Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nun AKM’nin tescilinin kaldırılmasına ve tanıtımı yapılan avan projenin kabulüne dair kararı yayınlandı. Şubat 2019’da temeli atılan binanın inşası devam ediyor; yapının 2021 yılı içerisinde açılması planlanıyor.
* Katkılarından dolayı Pelin Derviş’e teşekkür ederiz. 1-2 Atatürk Kültür Merkezi, İstanbul, 1977 (SALT Araştırma, Hayati Tabanlıoğlu Arşivi). 3-4 Atatürk Kültür Merkezi, ana giriş holü ve konser salonu, İstanbul, 1977 (SALT Araştırma, Hayati Tabanlıoğlu Arşivi).