Jeontoiktidar/ Jeontoloji
Pelin Tan ■ Elimde, formasyonu zaman içinde dönüşmüş, taslaşmış, bir çeşit genişletilmiş polistiren strafor parçacığı var. Bu parçacık, 1975 yılında Lice’de (Diyarbakır) gerçekleşen bir deprem sonrasında inşa edilmiş konteyner barınaklarının günümüzde taşlaşmış duvarından. Amacım; bu dönüşmüş materyal ile depremin madunları olan bu Kürt mahallesinin 1975’ten bu yana, 1990’lı yıllardaki silahlı kentsel çatışma altında kaldıkları mekansal pratiklerini okumak. Yaşayanlar, konteyner evlerinin duvarına ek olarak, kurşuna karşı ikinci bir duvarı taşlarla örmüşler. Bu mimari elemanlar ve biçim ile materyalin toplumsallık tarihine ilişkisel şahitliğine bakılabilir. Bu bağlamda, mekan ve biyopolitika araştırmalarında, insan olmayan ya da insanötesi varlıkları nasıl ele alabiliriz? Bir taşlaşmış strafor parçacığının kendi derin zamanı ve toplumsal mekansal travmaya şahitliğini nasıl izleyebiliriz, görünür kılabiliriz?
20. yüzyılda kullanageldiğimiz, kavramsal araçlardan olan yaşam ve cansızlık ayırımına odaklanan biyoiktidar/ biyopolitikanın yeterli olmadığını belirten Povinelli, sömürgeleştirme ve şiddet ilişkilerini derinlemesine anlayabilmek için jeontoiktidar veya jeontolojiler kavramlarını öneriyor. Povinelli şöyle diyor: “Jeontoiktidar ile biyoiktidar arasında yapılabilecek en kolay ayrım, jeontoiktidarın yaşamın yönetimi ya da ölüm taktikleriyle çalışmayıp, geç dönem liberalizmde, Yaşam ve Cansızlık ayrımının o belirginleşen ilişkisini korumak ya da şekillendirmek için kullanılan bir söylemler, duygular, taktikler kümesi teşkil etmesidir.” Povinelli, bu kavramları önererek, etkin jeolojik ve altyapı ölçeklerinin aslında bir istihraç (extraction) ve sömürge ilişkiler tarihi olan antroposen döneminde nasıl araçsallaştırıldığını analiz etmemizi sağlıyor. Jeontolojiler/ jeontoiktidar kavramları etrafında kurguladığı güncel sömürge, beden ve mekan ilişkisi bize insan odaklı olmayan insanötesi oluşumlar, anlatılar hakkında yeni kuramsal tartışmalar sunuyor ve
neoliberal taktiklere dikkatimizi çekiyor. Yaşam ve cansızlık arasındaki ayrım üzerinden tanımlanagelmiş biyoiktidar kavramı karşısında yer alan jeontoiktidar, mekansal ve peyzajımsı altyapıları nekrosiyasetin merkezine yerleştirir. Dolayısıyla mimari altyapılar, kentler, mekan ve peyzajın üretimi nekro-siyasetin içinde belirleyici rol oynarlar (Nekro-iktidar, istisnanın kendini meşrulaştırdığı ve beden üzerinden ayrıştırıcı tahakküm siyasetini sürdürdüğü halidir). Povinelli, jeontoiktidarı biyoiktidara tamamen karşı çıkmış bir kavram olarak tanımlamaktan kaçınıyor fakat varoluşun biyolojik olana kapatılışının altını çizmek ve geç dönem neoliberal yerleşimci sömürge rejimlerinin iktidar formunu görünür kılmak ile ilgili bir eleştirel kavram inşa etmek istiyor: “...geç dönem yerleşmeci liberalizmin kimi rejimlerinde öteden beri aşikar olan bir iktidar formunun küresel ölçekte giderek görünürlük kazandığını açıklamaya yönelik eleştirel bir dil bulmanın zorluğunu vurgulamayı amaçlamaktadır.” Jeontoloji/jeontoiktidar gibi kavramlar, Elizabeth Povinelli gibi sömürge sonrası topraklarda saha çalışması yapan antropologlar veya ırkçı sömürgeciliğin bir şekli olan jeolojik istihracın görünürlüğü ve insan olmayan varlıklarla müşterekleşme etiği üzerine düşünen Kathryn Yusoff gibi antroposen kuramcıları için yeni bir eleştirel dil sunmaktadır. Mekan ve mimarlık araştırmaları bu bağlamda, önerilen bu eleştirel dil ve kavram dağarcığında post-antroposen araştırmalarındaki şiddet ve iktidar ilişkisinde derinlikli analiz ve görsel üretimler yapabilir. Bir deprem konteyner duvarının ölçeğinin materyal ekolojisi ve derin zamanı, geçmiş felaketlerin ve şiddetin hafızasını taşıyabilir. ■
Kaynaklar:
Povinelli, Elisabeth A.; Geontologies - A Requiem To late Liberalism, Duke University Press, Durham ve Londra, 2016.
Tan, Pelin; “Surpassing Disaster: Territories, Entanglements, Methods”, Mediating the Spatiality of Conflicts, ed.: A. Pilav, M. Schoonderbeek, H. Sohn, A. Staničić, TU Delft Faculty of Architecture and the Built Environment, BK Books, 2020.
Yusoff, Kathryn; “Politics of the Anthropocene: Formation of the Commons as a Geologic Process”, Antipode, 50/ 1, 2018, s. 255-276.