Tip Yapı / Tipoloji
Suha Özkan ■ Tip Yapı kavramının hangi nedenle bir bilim dalıymış gibi “loji” son eki ile anılır, anlamak olası değil. Yapacak bir şey yok. Artık, tüm dünyada “tipolojik” (typological) tasarım olarak anılır oldu.
Tip tasarım temelinde müzik dünyasında varolan “Tema ve Çeşitlemeler”in (Theme and Variations) tasarım dünyasına uyarlaması gibidir. Öncelikle çözüme yatkın bir tasarım teması geliştirilir. Sonra o temaya uyarlanan farklı oluşumları kullanarak zenginleştirilip geliştirilir. Bu yolda kullanılan yapı teknolojisi belirleyici etmendir.
Fransız klasik mimarlığının öncüsü J.N.L. Durand yayınladığı kataloglarla “Klasik” bir yapının o ana dile bağlı olarak nasıl yapılacağını en didaktik bir biçimde sunmuştur. Zaten bu tasarım reçetelerinin yaratıcı güce yer vermeyen acizliği Modernizm’in doğmasının gerekçesi olmuştur.
Sosyolog Georg Simmel’in “Yalnızca özgün olan yok olur, tip değil” yaklaşımını mimarlığa uygulayan tasarım kuramcıları “tip”i hep kalıcı jenerik biçim olarak görmüşlerdir. Tasarımda tipoloji uzun süreden beri kullanılagelmiş belirli bir işlevi yerine getirebilen biçimler ağı, dolayısı ile yaşanmış ve denenmiş kökeni olan kaynak olarak kullanılır.
Philippe Panerai’nin izinde, bizde biraz mimarlığı ile, daha çok öğretisi ile Atilla Yücel tip(olojik) tasarımı benimsedi ve tip tasarım 1970’ler içinde yayıldı. “Mimarlık Söyleminde Tip ve Tipoloji”* (2005) ile Yasemin İ. Güney, bu konudaki en kapsamlı çalışmayı yaptı.
İtalyan eğitmen Attilio Petruccioli, tüm öğretisini tip(olojk) tasarımla temellendirmiştir. Ona göre tasarımda ya da tarihsel ortamın çözümlemesinde önemli olan; bir temel tip belirlemek, onu inceleyip çeşitlendirerek farklı çözümlere uyarlamak ve zenginleştirmektir. Bunun için verdiği, sevimli örnek pizzadır. Pizzanın temeli sadece üzerine salça ve peynir olan pide, “Pizza Margherita”dır (Gerçekte, temelin de temeli “Focaccia”dır. Yani pide. Ama olsun). Sonra, üstlük olarak değişik malzemeler eklenerek çeşitlenir ve farklı yemek kültürlerinin ürünlerini kucaklar ve yeni tatları pizza ortamında sunar. Sucuk pastırma konur “Ala Turca”, ananas konur “Tropicana” olur; deniz ürünleri ile “Marinara” olur.
Tip(olojik) konut üretiminin başında çoğulun yararlılığını ve güzelliğini yücelten Balkrishna Doshi ödüller kazanan çözümler sunmuştur. Temelinde altyapı ve prefabrik ıslak hacimlere gereksindikçe eklenen hacimler bir tip bütünlük içinde büyürler. Doshi’nin Aranya Konutları, temelinde bir Büyük Usta’nın imzasını taşıyan tasarımlar olmalarının ötesinde Doshi’nin sağladığı özgürlükçü hoşgörü içinde çeşitlenir büyürler. ■
Not:
* Yasemin İ. Güney, “Type and typology in architectural discourse”, Balıkesir Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, 2005.